του
Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Είναι προϊόν πνευματικής οκνηρίας; Είναι έλλειψη ενδιαφέροντος; Είναι απροθυμία για πρόσβαση στην κριτική σκέψη; Ή μήπως πρόκειται για φόβο μπροστά στην αλήθεια η οποία συνήθως προβάλλει μέσα από την πληροφόρηση που μετατρέπεται σε γνώση;
Ίσως να πρόκειται για όλα τα παραπάνω.
Δεν χωρά καμμία αμφιβολία ότι ζούμε στην εποχή της πληροφορίας. Ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία τόσοι πολλοί άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση σε απίστευτες μάζες πληροφοριών και γνώσεων. Ποτέ η επικοινωνία δεν υπήρξε τόσο άφθονη και γρήγορη, ώστε να είναι πανταχού παρούσα. Δεν εκπλήσσει έτσι το γεγονός ότι, υπό αυτές τις συνθήκες, πολλοί στοχαστές κάνουν λόγο για έναν νέο πολιτισμό, κεντρικό στοιχείο του οποίου είναι η πληροφορία. Μία πληροφορία, όμως, η οποία όλο και περισσότερο παραμορφώνεται, κυρίως από αυτούς που την αντλούν και την διακινούν, ενώ την ίδια στιγμή την αποφεύγουν αυτοί που θα έπρεπε να την δεχτούν. Με άλλα λόγια, στην εποχή της υπερπληροφόρησης, παρατηρείται σημαντική αντίσταση στην πληροφόρηση και ευρεία παραχάραξή της.
Έτσι, όπως θα έλεγαν οι Ανρί Μπεργκσόν και Καρλ Πόππερ, αντί οι ανοικτές κοινωνίες να είναι ορθολογικότερες, περισσότερο καταρτισμένες και όσο ποτέ άλλοτε ενημερωμένες, μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει το αντίθετο. Όταν έχει την επιλογή, ο σημερινός άνθρωπος δεν είναι ούτε πιο ορθολογικός ούτε πιο έντιμος πνευματικά από τον αντίστοιχο της προ-επιστημονικής εποχής. Ακόμα χειρότερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ασυναρτησία και η πνευματική ανεντιμότητα έχουν προσλάβει διαστάσεις τέτοιες που μόνον ανησυχία και ζοφερές σκέψεις προκαλούν.
Όπως πολλά πολιτικά και πνευματικά φαινόμενα δείχνουν, στην παρούσα φάση εκρήξεως της επικοινωνίας και ταχύτατης μεταφοράς και διάδοσης γνώσεων και πληροφοριών, ο κόσμος μας άγεται και φέρεται σε μεγάλο βαθμό από την αποκαλούμενη δικτατορία των αμαθών. Καθοριστικά αρνητικός, από την άποψη αυτή, είναι ο ρόλος των μέσων μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ), αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο. Μπροστά στην πολυπλοκότητα του κόσμου μας και τις νέες πολυσύνθετες προκλήσεις που αντιμετωπίζει, αντί τα ΜΜΕ να προσπαθούν να συμβάλλουν στην κατανόηση του εξωτερικού κόσμου, αντιθέτως, κάνουν ό,τι μπορούν για να εγκλείσουν τους καταναλωτές πληροφοριών σε χώρους λαθεμένων βεβαιοτήτων.
Παραφράζοντας τον Βιτγκεστάϊν θα λέγαμε ότι η «φιλοσοφία» πολλών ΜΜΕ είναι να «μαγέψουν το πνεύμα με λέξεις και εικόνες, ώστε να το αποκόψουν από την σκέψη…». Έτσι, αξιοποιούν την έμφυτη διανοητική οκνηρία των ατόμων για να τα απομονώσουν από τα μονοπάτια της ευφυΐας.
Όπως γράφαμε και παλαιότερα, η ευφυΐα είναι πρωτίστως η ικανότητα συλλογής και χρήσεως γνώσεων. Με άλλα λόγια, αν χρησιμοποιήσουμε οικονομικούς όρους, μπορούμε να πούμε ότι η ευφυΐα λειτουργεί όταν κανείς μπορεί να διαχειριστεί κάποιες ποσότητες γνώσεων. Όσο δε πιο αποτελεσματικά μπορεί να οργανώσει αυτή την διαχείριση, τόσο περισσότερο προβάλλονται οι διάφορες διαστάσεις της. Καθοριστικός είναι, συνεπώς, ο ρόλος των πηγών τροφοδοσίας της ευφυΐας, αλλά και της ποιότητάς της.
Σημαντικό είναι επίσης και το επίπεδο του αποδέκτη γνώσεων και πληροφοριών. Αν είναι προσανατολισμένος προς την λογική, την κριτική αντιμετώπιση και την αναζήτηση της επαλήθευσης, τότε η ευφυΐα αποκτά μεγαλύτερη ισχύ και μπορεί να ξεπεράσει το πάθος ή την μεταφυσική. Σε κάθε διαφορετική περίπτωση, αποδυναμώνεται και καταλήγει στην μη εκδήλωσή της. Έτσι, το άτομο χάνει κάθε πνευματική τάση για δράση και αδρανοποιείται κοινωνικά. Επειδή δε, λόγω διανοητικής οκνηρίας, ο άνθρωπος ελάχιστα ενδιαφέρεται για πνευματική γυμναστική, ένα εκπληκτικό φαινόμενο που παρατηρείται στην εποχή μας είναι αυτό του σχηματισμού «κοινωνιών άγνοιας», στις οποίες καλλιεργούνται συστηματικά χαμηλού επιπέδου συναισθηματικές αντιδράσεις.
Κορυφώνεται έτσι η δικτατορία των αμαθών –η οποία στην Ελλάδα αποτελεί και κυρίαρχο στοιχείο της καθημερινής μας ζωής. Δεν εκπλήσσει έτσι το γεγονός ότι σήμερα η χώρα διαθέτει την πιο απαίδευτη ηγεσία, η οποία, από την πλευρά της, προετοιμάζει και την οριστική πλέον υποβάθμιση της παιδείας. Αυτό είναι φυσικό. Θα ήταν πολύ παράξενο, απαίδευτοι ηγέτες να ήθελαν απέναντί τους πεπαιδευμένους πολίτες, ικανούς να σκέπτονται κριτικά και να αποφασίζουν ορθολογικά.
Υπό αυτή την έννοια, η δικτατορία των αμαθών στην Ελλάδα ίσως γίνει και πρότυπο προς μίμηση σε έναν κόσμο που αντιστέκεται στην γνώση.
