Αυταπάτες και απάτες

του Γιώργου Κουρμούση*

Ήταν αρκετή μία μικρή φράση του πρωθυπουργού για να έλθει στο προσκήνιο η πολύ σοβαρή ασθένεια που μαστίζει σχεδόν όλον τον νεότερο ελληνισμό. 

Αυταπάτες –για την (ανα)κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, για την Κόκκινη Μηλιά, για την Μεγάλη Ιδέα και τις χαμένες πατρίδες. Αυταπάτες ότι όλοι οι ξένοι μάς επιβουλεύονται, μάς ζηλεύουν, μάς μισούν, μάς υποβλέπουν, μάς «ραντίζουν», θέλουν να μάς εξαφανίσουν, θέλουν να μάς πάρουν την ιστορία μας, την πατρίδα μας, την …ωραιότερη πατρίδα στον κόσμο, τα πλούτη που διαθέτει το υπέδαφός μας. Αυταπάτη, εν πολλοίς, ότι όλοι θέλουν το κακό μας. Αλλά και ότι θα σκίσουμε τα μνημόνια, θα καταργήσουμε τον ΕΝΦΙΑ, θα μειώσουμε τους φόρους, θα αυξήσουμε τις συντάξεις, θα ξαναφέρουμε τον 13ο μισθό, θα διορθώσουμε την παιδεία, την νοσηλεία, την ασφάλεια, την δικαιοσύνη και άλλα ηχηρά παρόμοια.

Η αυταπάτη, λένε τα βιβλία, είναι η κατάσταση κατά την οποία κάποιος παραπλανά ή εξαπατά τον ίδιο τον εαυτό του, αποδεχόμενος ως αληθινό κάτι που δεν είναι επειδή αδυνατεί (ή αρνείται) να αντιληφθεί την πραγματικότητα. Είναι η λανθασμένη ερμηνεία ενός δεδομένου που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας, δημιουργώντας, επομένως, εσφαλμένες και φανταστικές κρίσεις και απόψεις, συνήθως ανάλογα με τις επιθυμίες μας, και ξεγελώντας εκούσια ή ακούσια πρώτα απ’ όλα τον ίδιο τον εαυτό μας και στην συνέχεια τους άλλους. Έτσι αρχίζουν οι ιδεοληπτικές εμμονές.

Φίλος μου, διακεκριμένος ψυχίατρος, μού έλεγε ότι η (αυτό)πεποίθηση αυτή, που δημιουργείται από τις αυταπάτες, είναι κατά κανόνα παθολογική κατάσταση και θέλει προσοχή και παρακολούθηση. Σήμερα, και λόγω της ψυχοσύνθεσης του λαού μας αλλά και των ειδικών συνθηκών στις οποίες ζούμε, το «σύνδρομο» αυτό απαντάται σε μεγάλη συχνότητα, αρχίζοντας από σοβαρά επεισόδια μέχρι επικίνδυνες και ανίατες ασθένειες. Όλες όμως οι περιπτώσεις, μού είπε ο φίλος μου, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: αποσπάται η προσοχή του πάσχοντος από την πραγματικότητα και έτσι αυτός παύει να υπακούει στην λογική και να προσαρμόζεται στα πραγματικά γεγονότα. Με απλά λόγια, δηλαδή, ο άνθρωπος αυτός γίνεται «φευγάτος»!

Το είδος των παραισθήσεων που δημιουργούν οι αυταπάτες, συνεχίζει ο φίλος μου, έχει μελετηθεί σε έκταση και βάθος από την επιστήμη της Ψυχιατρικής και έχει ταξινομηθεί σε πολλές παραλλαγές. Στην περίπτωση που μάς ενδιαφέρει σήμερα πρόκειται μάλλον για το σύνδρομο «Thought Insertion», δηλαδή οι σκέψεις του πάσχοντος δεν είναι δικές του αλλά προέρχονται από κάπου αλλού, πολλάκις δε ο πάσχων δεν γνωρίζει από πού. Το είδος αυτής της αυταπάτης ενέχει συχνά στοιχεία προδρόμου σχιζοφρένειας.

Συνήθως, όπως είπαμε, οι αυταπάτες συνοδεύονται και από παραισθήσεις. Εκτός από τα πολλά παραδείγματα δια μέσου της Ιστορίας με ιερομάντεις, Πυθίες, φλυτζανοπυθίες, προφήτες, μεσσίες, γκουρού, κ.α., έχουμε και το γνωστό φαινόμενο της Γαλλίδας Jeanne d’ Arc (1412-1431), η οποία εκτός από οράματα που έβλεπε, άκουγε και φωνές. Αυτήν, όμως, την έκαψαν…

Αντίθετα, απάτη είναι η σκόπιμη και μεθοδευμένη ενέργεια κάποιου, ο οποίος αποσκοπεί στην παραπλάνηση κάποιου άλλου για να επωφεληθεί ο ίδιος. Νομικά, η ενσυνείδητη παραποίηση της αλήθειας, που αποβλέπει σε ίδιον όφελος, αποτελεί ποινικό αδίκημα και διώκεται, διότι ενέχει προδήλως τον δόλο. Ένα σπάνιο και άκρως ενδιαφέρον παράδειγμα συνδυασμού αυταπάτης και απάτης είναι ο Γιάν(ν)ης Βαρουφάκης…

Όλα αυτά, όμως, τί επιπτώσεις έχουν στον λαό μας;

Ο αστρονόμος και αστροφυσικός Carl Sagan γράφει κάπου: «Αν μάς έχουν κοροϊδέψει για μεγάλο χρονικό διάστημα, τείνουμε να απορρίπτουμε κάθε ένδειξη κοροϊδίας αλλά και δεν μάς ενδιαφέρει πλέον να μάθουμε την αλήθεια. Μάς αρέσει να ακούμε ψέμματα και η κοροϊδία μάς έχει καταστήσει οριστικά δέσμιους». Αυτό μού θυμίζει λίγο τεχνική Goebbels, αλλά τέλος πάντων…

Εν πάση περιπτώσει, δεν μένει τίποτε άλλο να μάς ξημερώσει παρά να αρχίσουμε να τρώμε σανό και βελανίδια.

[Ειδικότερα και επιστημονικότερα με το παραπάνω θέμα έχει ασχοληθεί εκτενώς –και ως ψυχαναλυτής– ο ημέτερος Κορνήλιος Καστοριάδης και υπενθυμίζω το θαυμάσιο βιβλίο του «Φαντασιακή θέσμιση της Κοινωνίας», όπου κάπου, μεταξύ των άλλων, γράφει περίπου ότι φαντασιώνομαι σημαίνει πως θεωρώ κάτι ότι υπάρχει ή είναι σωστό χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι σωστό, δηλαδή χωρίς να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα].

*Οικονομολόγος, σύμβουλος επικοινωνίας, συγγραφέας, αρθρογράφος στο περιοδικό AdBusiness