του
Gideon Rachman *
Ένα ή δύο γεγονότα μπορούν μερικές φορές να αλλάξουν το πολιτικό κλίμα σε όλο τον κόσμο. Η απελευθέρωση του Νέλσον Μαντέλα από την φυλακή, τον Φεβρουάριο του 1990, ήλθε τρεις μόλις μήνες μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Τα δύο αυτά γεγονότα ενέπνευσαν τους δημοκράτες και τους φιλελεύθερους σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Δυστυχώς, το σημερινό πολιτικό κλίμα είναι πολύ πιο απαισιόδοξο και πολύ λιγότερο φιλικό απέναντι στην δημοκρατία. Διαμορφώθηκε κατά κύριο λόγο από την κατάρρευση της Αραβικής Άνοιξης, το 2011, μέσα σε συνθήκες χάους και αιματοχυσίας. Αυταρχικοί ηγέτες από όλο τον κόσμο, κυρίως στην Ρωσία και στην Κίνα, δείχνουν τώρα την Μέση Ανατολή ως ένα παράδειγμα των κινδύνων του πρόωρου εκδημοκρατισμού.
Οι πολιτικοί που εκπροσωπούσαν το πνεύμα των αρχών της δεκαετίας του 1990 ήταν εμπνευσμένοι δημοκράτες, όπως ο Μαντέλα και ο Βάκλαβ Χάβελ στην Τσεχοσλοβακία, καθώς και φιλελεύθεροι μεταρρυθμιστές, όπως ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και ο Μπόρις Γιέλτσιν στην Ρωσία. Σήμερα, οι ηγέτες που φαίνεται να ενσαρκώνουν το πνεύμα της εποχής είναι αυταρχικοί, με ελάχιστο σεβασμό απέναντι στις δημοκρατικές αξίες, άνθρωποι όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Ταγίπ Ερντογάν, καθώς και ο Ντόναλντ Τραμπ –ένας αθυρόστομος δημαγωγός που κατάφερε να γίνει ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων για την προεδρία των ΗΠΑ.
Οι προσωπικότητες αυτές επιβεβαιώνουν την γενικότερη εντύπωση πως ζούμε μία άσχημη περίοδο για την δημοκρατία. Το Freedom House, μία δεξαμενή σκέψης που εκδίδει μία ετήσια έκθεση για την κατάσταση της δημοκρατίας, υποστηρίζει πως η πολιτική ελευθερία βρίσκεται σε παγκόσμια υποχώρηση την τελευταία δεκαετία. Το 2015 ανακοίνωσε ότι «ο αριθμός κρατών που εμφανίζουν υποχώρηση των ελευθεριών φέτος είναι 72, ο μεγαλύτερος από τότε που ξεκίνησε η δεκαετής διολίσθηση».
Το λιγότερο ελεύθερο μέρος του κόσμου είναι η Μέση Ανατολή, κάτι που προκαλεί μεγάλη απογοήτευση δεδομένων των προσδοκιών που είχαν δημιουργήσει οι εξεγέρσεις κατά των αυταρχικών καθεστώτων σε όλο τον αραβικό κόσμο πριν από πέντε χρόνια. Η Αίγυπτος υποφέρει από ένα πιο σκληρό καθεστώς από αυτό το Μουμπάρακ, που ανατράπηκε το 2011.
Ακόμα και στην Ευρώπη, ένα μέρος των ελευθεριών που κερδήθηκαν το 1989 βρίσκονται σε κίνδυνο. Στην Πολωνία και στην Ουγγαρία έχει περιοριστεί η ελευθερία του Τύπου και η ανεξαρτησία του δικαστικού σώματος. Στην Τουρκία, στα σύνορα της ΕΕ, ακυρώνονται ελευθερίες που κατακτήθηκαν με αγώνες, με δημοσιογράφους και δικαστές να συλλαμβάνονται στον απόηχο της απόπειρας πραξικοπήματος.
Σε ένα μέρος της Ασίας, τα πράγματα φαίνεται να πηγαίνουν και εκεί προς τα πίσω. Η Ταϊλάνδη πέρασε από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα το 2014 και αυτό το Σαββατοκύριακο ψήφισε υπέρ ενός νέου Συντάγματος που εδραιώνει τον έλεγχο του στρατού στις πολιτικές εξελίξεις. Στην Μαλαισία, φιλελεύθεροι βρίσκονται σε απόγνωση με τις μηχανορραφίες της διεφθαρμένης κυβέρνησης και ο Ανβάρ Ιμπραχήμ, ο ηγέτης της αξιωματικής αντιπολίτευσης, είναι και πάλι στην φυλακή.
Στις δύο μεγαλύτερες αυταρχικές δυνάμεις, την Ρωσία και την Κίνα, οι κυβερνήσεις καταστέλλουν με ακόμα μεγαλύτερη αυστηρότητα τους φιλελεύθερους που τολμούν να αμφισβητήσουν τα κυρίαρχα καθεστώτα.
Την περασμένη εβδομάδα η Κίνα εξέδωσε ποινές πολυετούς φυλάκισης για δικηγόρους που υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και ανάγκασε άλλους σε εξευτελιστικές απολογίες. Την ίδια στιγμή στην Ρωσία ο Γεβγένι Ουρλάσοφ, εξέχον στέλεχος της αντιπολίτευσης, καταδικάστηκε σε 12 χρόνια φυλάκισης με κατηγορίες για διαφθορά που φαίνεται ότι ήταν κατασκευασμένες.
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η δημοκρατία έχουν επεκταθεί ακόμα και στις ΗΠΑ, την «ηγέτιδα του ελεύθερου κόσμου». Ακόμα και αν ο κ. Τραμπ δεν καταφέρει να κερδίσει την προεδρία, έχει ήδη προκαλέσει μεγάλο πλήγμα στο κύρος και στην αξιοπρέπεια της αμερικανικής δημοκρατίας.
Αλλά εν μέσω όλων αυτών των ζοφερών ειδήσεων είναι καλό να θυμάται κανείς πως δεν δείχνουν όλες οι τάσεις προς την λάθος κατεύθυνση. Στην Μυανμάρ, ο Ονγκ Σον Σου Κούι, που βρισκόταν υπό κατ’ οίκον περιορισμό πριν από την απελευθέρωση του Μαντέλα το 1990, απελευθερώθηκε, και η πρώτη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της χώρας μετά από μισό αιώνα ανέλαβε την εξουσία νωρίτερα το 2016. Η δημοκρατία φαίνεται πως έχει εδραιωθεί στην Ινδονησία, την τέταρτη πιο πολυπληθή χώρα του πλανήτη. Στην Νιγηρία, στην μεγαλύτερη χώρα της Αφρικής, για πρώτη φορά ένας εκπρόσωπος του κατεστημένου έχασε στις προεδρικές εκλογές και παραχώρησε ειρηνικά την εξουσία.
Το κυριότερο είναι πως υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι, παρά τις πολιτιστικές και οικονομικές διαφορές ανάμεσα στις χώρες, οι κανονικοί άνθρωποι από όλο τον κόσμο στο τέλος επαναστατούν κατά της διαφθοράς, της λογοκρισίας, της αδικίας και της πολιτικής βίας.
Πριν λίγο καιρό, πλήθος κόσμου ξεχύθηκε στους δρόμους στην Αιθιοπία, διαδηλώνοντας κατά μίας κυβέρνησης που έφερε ταχύτατη οικονομική ανάπτυξη αλλά περιόρισε σημαντικά τις πολιτικές ελευθερίες. Τα τελευταία χρόνια, διαδηλωτές κατέκλεισαν τους δρόμους στο Χονγκ Κονγκ και στην Ουκρανία για να διεκδικήσουν πολιτικές και πολιτειακές ελευθερίες.
Η αβεβαιότητα της εποχής που ζούμε αντανακλάται στα πρόσφατα γεγονότα στην Νότια Αφρική, η οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις της δεκαετίας του 1990. Την περασμένη εβδομάδα, το κόμμα του Μαντέλα είδε τα ποσοστά του να βουτάνε στις τοπικές εκλογές, καθώς οι ψηφοφόροι αντέδρασαν στην διαφθορά και την αναποτελεσματικότητα του πρόεδρου Τζάκομπ Ζούμα. Η απαισιόδοξη άποψη είναι ότι ο κ. Ζούμα και οι αυλικοί του θα κάνουν ό,τι είναι αναγκαίο για να διατηρηθούν στην εξουσία και ότι οι μηχανορραφίες τους θα συνεχίσουν να βλάπτουν την δημοκρατία στην χώρα. Η αισιόδοξη άποψη είναι πως οι εκλογικές περιπέτειες του ANC αποτελούν ένα παράδειγμα για την ικανότητα της δημοκρατίας να ανανεώνει την πολιτική ζωή, καθώς οι ψηφοφόροι στρέφονται σε νέα κόμματα, όπως η Δημοκρατική Συμμαχία.
Απόδειξη είναι η νευρικότητα που επιδεικνύουν ηγέτες όπως ο Ζούμα, ο Πούτιν και ο Ερντογάν. Πίσω από τον κομπασμό τους κρύβεται μία βαθιά ανασφάλεια. Οι αυταρχικές μορφές εξουσίας μπορεί να ενισχύονται σε όλο τον κόσμο. Αλλά στο τέλος, πάντα πυροδοτούν κύματα αντίστασης.
* Αρθρογράφος στην εφημερίδα Financial Times
