του
Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Οι απανταχού –και ιδιαίτερα στην Ελλάδα– κρατολάτρες ας μην σπεύσουν να ζητοκραυγάσουν. Το συναρπαστικό και εντυπωσιακά τεκμηριωμένο βιβλίο της καθηγήτριας Οικονομικών στο πανεπιστήμιο του Σάσσεξ, Marianna Mazzucato, με τίτλο Το Επιχειρηματικό Κράτος, συνιστά μεν ισχυρή και πειστική συνηγορία υπέρ του ρόλου του κράτους στην ανάπτυξη και προώθηση της καινοτομίας, αλλά οδηγεί σε ένα καίριο ερώτημα: για ποιο κράτος κάνει λόγο η συγγραφέας –η οποία, αρκετά χρόνια τώρα, ασχολείται με την σχέση χρηματοπιστωτικών αγορών, καινοτομίας και μεγέθυνσης; Το δε ερώτημα είναι σημαντικό διότι φέρνει στην επιφάνεια γεγονότα και εξελίξεις που αναφέρονται σε ένα «έξυπνο» και καινοτόμο κράτος, και όχι σε μία κλειστή και απόλυτα διεφθαρμένη κρατική οντότητα που απομυζά πόρους και ευφυΐα χωρίς να παράγει και, κυρίως, χωρίς να πρωτοτυπεί.
Έτσι, το βιβλίο ανατέμνει κυρίως τις διάφορες παραγωγικές και καινοτόμες πτυχές του ομοσπονδιακού αμερικανικού κράτους και ερευνά σε βάθος ποιες είναι οι αναπτυξιακές-τεχνολογικές λειτουργίες του. Τα στοιχεία που καταθέτει είναι εντυπωσιακά και σίγουρα προκαλούν σκέψη και προβληματισμό σε όσους μπορούν να έχουν παρόμοιες ιδιότητες.
Με επιμελητή τον καθηγητή Τεχνολογικής και Οικονομικής Στρατηγικής του ΕΒΕΟ κ. Γιάννη Καλογήρου, που έγραψε και την εισαγωγή (εκδόσεις Κριτική), το βιβλίο θέτει ένα σημαντικό αφετηριακό ερώτημα: Γιατί στην Ευρώπη δεν έχουμε μία Silicon Valley, ούτε εκείνες τις «παράξενες» δημιουργικές εταιρείες, όπως η Apple, η Amazon, η Google και άλλες, που είναι αμερικανικές κατά βάση; Η συμβατική απάντηση είναι ότι οι πιο πάνω εταιρείες γεννήθηκαν χάρη στα κεφάλαια επιχειρηματικής συμμετοχής, τα διάσημα VCs και τον δυναμισμό των επιχειρηματιών που δραστηριοποιήθηκαν εκεί.
Όχι, απαντά η Mazzucato. Έπειτα από ενδελεχή έρευνα για το τί πραγματικά συνέβη, θεωρεί ότι η συγκεκριμένη απάντηση (αν και ευρέως διαδεδομένη) είναι λανθασμένη, επειδή είναι η μισή αλήθεια. Υπάρχει, υποστηρίζει, και μία άλλη καθοριστική πτυχή –η «δημόσια όψη» της ιστορίας, ο ρόλος του κράτους κα της δημόσιας χρηματοδότησης– που αποσιωπάται, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη μελλοντική δημόσια χρηματοδότηση της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Τί επομένως συμβαίνει πραγματικά; Τα μεν VCs εμπλέκονται αρκετά αργότερα στο «παιχνίδι», καθώς –παρά τα περί του αντιθέτου λεγόμενα– αποστρέφονται σε σημαντικό βαθμό την αβεβαιότητα. Αυτήν που ο οικονομολόγος Frank Knight (1916 και 1921) διαφοροποιεί από το ρίσκο, καθ’ όσον πρόκειται για τυχαία έκβαση με άγνωστη πιθανότητα, που δεν μπορεί να υπολογιστεί (ενώ το ρίσκο είναι τυχαία έκβαση, με δυνάμενες να εκτιμηθούν πιθανότητες).
Συνεπώς, το ξεπέρασμα της αβεβαιότητας αυτής εξαρτάται από τον δυναμισμό του επιχειρηματία, ο ρόλος του οποίου όμως ενισχύεται στα πρώτα στάδια από την δημόσια χρηματοδότηση. Έτσι, νέοι και τολμηροί επιχειρηματίες τύπου Στηβ Τζομπς μπορούν να σερφάρουν πάνω στο κύμα των νέων ρηξικέλευθων τεχνολογιών, την δημιουργία των οποίων χρηματοδότησε από νωρίς αυτός ο «υποεκτιμημένος επιχειρηματίας της Αμερικής» (σύμφωνα με τους New York Times) που είναι το ομοσπονδιακό κράτος και που αποτελεί, κατά την Mazzucato, το πιο επιτυχημένο Επιχειρηματικό Κράτος, το οποίο όμως λειτουργεί στον πιο «απίθανο με βάση την κρατούσα αντίληψη τόπο», στις ΗΠΑ. Δεν πρόκειται δηλαδή για ένα κράτος διαπλοκής, που «κτίζει» πελατειακά κυκλώματα, αλλά για πεδίο καινοτομίας και έξυπνης ανάπτυξης.
Η Mazzucato αναφέρεται στον χαρακτήρα, στην δομή και στην σύνθεση αυτού του κράτους αναφορικά με την συγκεκριμένη «τεχνολογική-αναπτυξιακή» λειτουργία του. Πρόκειται για ένα κράτος που έχει ως αποστολή του και στρατηγική κατεύθυνση την επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη, που δεν περιορίζεται μόνον στην εξυπηρέτηση όσων στόχων συνδέονται με τις «στρατιωτικές βιομηχανικές» επιδιώξεις του, αλλά επεκτείνεται και σε άλλους τομείς, οι οποίοι συνδέονται με τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η σύγχρονη κοινωνία –όπως είναι η υγεία, η ενέργεια, η κλιματική αλλαγή.
Η λειτουργία του αμερικανικού Επιχειρηματικού Κράτους, γράφει στην εισαγωγή του ο καθηγητής Γιάννης Καλογήρου, στηρίζεται σε έναν συνδυασμό συντονισμένου σχεδιασμού και αποκεντρωμένης υλοποίησης. Συγκροτείται από ένα δίκτυο 16 έως 17 δυναμικών, αποκεντρωμένων ημιαυτόνομων δημοσίων οργανισμών, με μεγάλους προϋπολογισμούς. Οι δημόσιοι αυτοί οργανισμοί συντονίζονται από υπερκείμενα θεματικά υπουργεία αλλά δεν διευθύνονται από αυτά, προσελκύουν τεχνογνωσία και στελέχη υψηλής εκπαίδευσης και γνώσης και δεν χρηματοδοτούν μόνον την βασική έρευνα, αλλά φτάνουν αρκετά χαμηλά (πολύ κοντά στην αγορά) στην αλυσσίδα ανάπτυξης ριζικών καινοτομιών, έως και την πρώτη χρηματοδότηση τεχνολογικών εταιρειών.
Γιατί, όμως, η Mazzucato χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο κράτος –και ορισμένα άλλα στον κόσμο – ως επιχειρηματικό; Όπως η ίδια εξήγησε στην ακρόαση του βρεταννικού Κοινοβουλίου (στη συζήτηση για τις προτεραιότητες της επιστημονικής έρευνας το 2025), η επιχειρηματικότητα γι αυτήν δεν περιορίζεται στην ίδρυση ή την λειτουργία μιας επιχείρησης, ούτε αναφέρεται αποκλειστικά στις νεοφυείς επιχειρήσεις (startups), τα κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών (VCs) και τους πειραματιστές μάστορες του γκαράζ (garage tinkerers), αλλά αφορά την προθυμία και την ικανότητα να αναλάβει ρίσκο κάποιο οικονομικό υποκείμενο (δημόσιος ή ιδιωτικός φορέας) και να αναμετρηθεί με την ακραία αβεβαιότητα –με την έννοια που τής προσδίδει ο Knight– στην ανάπτυξη της καινοτομίας και ιδίως της ριζικής καινοτομίας.
