Tου
Γιώργου Παγουλάτου*
Πλήθος μελετών επιβεβαιώνει τον κρίσιμο ρόλο της έρευνας στην ανάπτυξη της χώρας.
«Το τέλος της κρίσης περνάει μέσα από την έρευνα», είχε αναγγείλει ο κ. Τσίπρας. «Πρέπει να επενδύσουμε σε ένα παραγωγικό μοντέλο έντασης γνώσης και όχι έντασης εργασίας», είχε δηλώσει επισκεπτόμενος το Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ) στην Κρήτη. Πολύ σωστά. Ας δούμε τι γίνεται στην πράξη.
Κύριος φορέας έρευνας στην Ελλάδα είναι τα δημόσια ερευνητικά ιδρύματα και ΑΕΙ. H έρευνά τους χρηματοδοτείται και υλοποιείται μέσω των Ειδικών Λογαριασμών Κονδυλίων Ερευνας.
Οι ΕΛΚΕ δημιουργήθηκαν το 1985 προκειμένου τα δημόσια ιδρύματα να διαχειρίζονται ευέλικτα τους ερευνητικούς τους πόρους, έξω από το ασφυκτικό κρατικό πλαίσιο. Προσπαθώντας να απελευθερώσει τις αναπτυξιακές δυνατότητες των ΑΕΙ, ο νόμος Διαμαντοπούλου του 2011 προσανατολιζόταν στη μετατροπή των ΕΛΚΕ σε ΝΠΙΔ.
Πλέον, από 1/1/2019, με νόμο του 2017, οι ΕΛΚΕ υπάγονται πλήρως στο δημόσιο λογιστικό. Είναι κατανοητή η υπαγωγή σε ενιαίο καθεστώς όλων των φορέων της γενικής κυβέρνησης. Κατανοητή, αλλά στην περίπτωσή μας βαθιά αντιπαραγωγική.
Πρώτον, η λειτουργία του δημόσιου λογιστικού στην Ελλάδα είναι πολύ πιο δύσκαμπτη από αυτήν της υπόλοιπης Ευρώπης.
Δεύτερον, σε αντίθεση με άλλους φορείς της γενικής κυβέρνησης (δήμοι, νοσοκομεία), οι ΕΛΚΕ διαχειρίζονται κυρίως μη κρατικούς, ιδιωτικούς πόρους, από μελέτες και προγράμματα.
Τα πανεπιστήμια ζουν χάρη στους ΕΛΚΕ, που καλύπτουν περίπου τις μισές λειτουργικές τους δαπάνες. Αρα οι ΕΛΚΕ ανακουφίζουν καθοριστικά τον κρατικό προϋπολογισμό. Χωρίς αυτούς, τα πανεπιστήμια θα είχαν καταρρεύσει.
Οι ΕΛΚΕ είναι η κότα που γεννά τα χρυσά αυγά. Πώς τους μεταχειρίζεται η κυβέρνηση; Πλέον ζητάει από την κάθε όρνιθα να συμπληρώνει δεκάδες φόρμες: πόσα αυγά σχεδιάζει να γεννήσει, πόσο θα ζυγίζει το καθένα, πόσο καλαμπόκι θα χρειαστεί, πόσο νερό σκοπεύει να πιει.
Εάν η πρόβλεψη δεν είναι ακριβής, θα πρέπει να υποβληθεί διορθωτική δήλωση. Για να ανταποκριθεί στη γραφειοκρατία, το κοτέτσι διπλασίασε τον αριθμό υπαλλήλων, που πληρώνονται από τα έσοδα της πτηνοτροφικής μονάδας, όμως η παραγωγή μειώθηκε.
Οι κότες υποφέρουν από στρες, καθώς πλέον ξοδεύουν μεγάλο μέρος του χρόνου συμπληρώνοντας φόρμες, και πλέον γεννάνε λιγότερα αυγά. Η μονάδα έχει πια λιγότερα έσοδα, παρότι απασχολεί περισσότερους υπαλλήλους. Επιπλέον, κάποιες κότες έχουν πηδήξει τη μάντρα για το διπλανό κοτέτσι, που έχει λιγότερη
γραφειοκρατία. Ο πτηνοτρόφος απορεί: Τι φταίει; Αρκετά με τις πτηνοτροφικές αλληγορίες.
Το ΙΤΕ, που επισκέφθηκε ο πρωθυπουργός, «τρέχει» 300-400 ερευνητικά προγράμματα. Λέει ο πρόεδρός του: «Η κατάρτιση λεπτομερών προϋπολογισμών, που πρέπει να προϋπάρχουν από την αρχή του χρόνου, είναι πάρα πολύ δύσκολο να γίνει.
Μιλάμε για έρευνα, για πειράματα που δεν ξέρουμε τα αποτελέσματα, ανάλογα θα χρειαστεί ίσως να αλλάξουμε την πορεία που ακολουθούμε, να έχουμε έναν άλλο προϋπολογισμό, να πάρουμε άλλο μηχάνημα, να κάνουμε ένα άλλο πείραμα... Όλα αυτά είναι στην ημερήσια διάταξη της έρευνας».
Η Ενωση Ελλήνων Ερευνητών, σε μια επιστολή απόγνωσης προς τον πρωθυπουργό, γράφει: «Χρειάζονται επτά υπογραφές για κάθε δαπάνη και πολλές εβδομάδες μέχρι να εγκριθεί. Μια αγορά εξωτερικού δίσκου Η/Υ των 50-100 ευρώ πρέπει να έχει προγραμματιστεί ένα-δύο χρόνια νωρίτερα».
Πώς επιβιώνουν χωρίς αυτή την καφκική γραφειοκρατία τα διεθνή ΑΕΙ και ερευνητικά κέντρα; Τι δεν γνωρίζουν που το ξέρουν μόνοι οι σοφοί μανδαρίνοι του κράτους μας;
Οι θεσμοί στην Ελλάδα είναι κυρίως θεσμοί «εξορυκτικοί» (extractive) και όχι συμμετοχικοί (inclusive). Aπομυζούν πόρους από συγκεκριμένες ομάδες, εις όφελος άλλων. Η κρατική γραφειοκρατία (θύμα η ίδια κακών νομοθετών) επιβιώνει καθιστώντας ασφυκτική τη λειτουργία όποιων ομάδων δεν λειτουργούν με τη λογική της.
Η γραφειοκρατία δεν μπορεί να κατανοήσει τη λειτουργία μιας επιχείρησης υπηρεσιών που συναλλάσσεται με το εξωτερικό και χρειάζεται ευέλικτο ωράριο. Ούτε την αναγκαία ευελιξία ενός ερευνητή, και τον μετατρέπει σε λογιστή και διεκπεραιωτή εγγράφων. Που πρέπει να αποδεικνύει διαρκώς ότι δεν είναι απατεώνας.
Οι φορμαλιστικοί κανόνες αναπαράγουν μια κοινωνία χαμηλής εμπιστοσύνης. Καταλήγουν χωρίς κύρος, σε μεγαλύτερη καχυποψία και ευθυνοφοβία.
Στην τελευταία έκθεση του World Economic Forum, η Ελλάδα έχει αξιοπρεπείς επιδόσεις στις επιστημονικές δημοσιεύσεις και στην ποιότητα των ερευνητικών ιδρυμάτων (θέσεις 30 και 31 επί 140 χωρών).
Ομως στη γραφειοκρατία («βάρος των κρατικών ρυθμίσεων») και στον «προσανατολισμό του κράτους προς το μέλλον» είμαστε 131 και 135 αντίστοιχα. Μήπως πρέπει κάτι να δούμε;
Κριτήριο ορθής δημόσιας πολιτικής είναι η αρχή της αναλογικότητας. Το μέσον που χρησιμοποιείς να είναι ανάλογο με τον στόχο. Λογικό να σκοτώσεις μια ενοχλητική μύγα, όχι όμως βομβαρδίζοντας με ναπάλμ.
Στη νέα κατάσταση το κράτος θα βγάζει λιγότερα, οι ερευνητές θα δουλεύουν περισσότερο, παράγοντας λιγότερα. Κανείς δεν κερδίζει, όλοι χάνουν. Ο ορισμός του γραφειοκρατικού παραλογισμού. Με τις υγείες μας.
* Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ
