του Σταύρου Χρ. Τσέτση*
«Να ανανεωθούν (οι πόλεις) σύμφωνοι, αλλά με τι τρόπο; Υπάρχει μία «σύγχρονη» επέμβαση προϊόν των τελευταίων εκατό χρόνων που εντάσσεται τέλεια στο ιστορικό περιβάλλον; […] Γιατί μετά να θέλουν να αφήσουν το δικό τους «στίγμα» στις πόλεις του παρελθόντος, ενώ θα ήταν πιο σωστό να κάνουν κάποια καλή παρέμβαση στα μέρη της πόλης που ανήκει στον καιρό μας;» -Pier Luigi Cervellati
Είναι η Αθήνα αποστερημένη Μνήμης;
Με τρεις τρόπους πεθαίνουν οι πόλεις, γράφει ο πανεπιστημιακός Salvatore Settis στο βιβλίο του “Se Venezia muore” (Einaudi editore, 2014), στην ενότητα “Smemorata Atene” - η αποστερημένη Μνήμης Αθήνα: «Όταν καταστρέφονται από έναν ανελέητο εχθρό. Όταν ένας ξένος λαός εγκαθίσταται με βία και διώχνει τους κατοίκους της ή όταν οι κάτοικοί της χάνουν την «μνήμη» τους και δίχως να το αντιληφθούν, καταλήγουν ξένοι με τους εαυτούς τους – εχθροί του εαυτού τους. Αυτό υπήρξε η περίπτωση της Αθήνας».
Άποψη, δίκην αφορισμού, η οποία ωστόσο διαθέτει ισχυρά ερείσματα σε ένα ικανό μέρος της «επιθετικής» οικοδομικής παραγωγής, η οποία εκδηλώθηκε στην πρωτεύουσα, κυρίως μετά τη δεκαετία του ΄60 – πιο έντονα στην περιμετρική, την «άλλη Αθήνα». Αλλοιώνοντας ή και «καταδικάζοντας στη σιωπή» χωρικά τεκμήρια αλλοτινών εποχών, μακρινών, όσο και νεότερων: «Ιζήματα», μνημεία, ιστορικούς τόπους και ιστούς, που ξεκινούν από το 3.500 π.Χ. (Ιωάννης Τραυλός), κορυφώνονται στον «Χρυσό Αιώνα», αφήνουν το εδραίο αποτύπωμα τους στους Μέσους Χρόνους και φθάνουν έως την περίοδο «άνθισης» του Νεοκλασικισμού στη χώρα. Διασώζει ακόμη, έκτυπα των τραγικών γεγονότων του 20ου αιώνα, που την σημάδεψαν.
Διαμορφώνοντας τον πυρήνα, της όλως ξεχωριστής αστικής της ταυτότητας: το «Genius Loci», την απαράμιλλη «ιδιοσυγκρασία» της.
Είναι γεγονός ότι, σπάνιας ή και μοναδικής ιστορικής αξίας «Τόποι», συρρικνώθηκαν δραματικά, αλλοιώθηκαν από μία καλπάζουσα και βίαιη αστικοποίηση, ειδικότερα αυτός της Ακαδημίας Πλάτωνος, ενώ σήμερα, το προστατευόμενο Άλσος, κυριολεκτικά ασφυκτιά.
Ωστόσο, η οπτική του Salvatore Settis δεν αποδίδει, -περιορίζει, αν όχι παραγνωρίζει ως αντίληψη- την ανάγλυφη παρουσία των χωρικών διαστρωματώσεων χιλιετηρίδων στην Αττική. Το «κλεινόν άστυ» δεν χαρακτηρίζεται μόνον από τη λάμψη της φερώνυμης Αθηνάς, αλλά και από τη «χωρική σφραγίδα» των (σχετικά) ήρεμων, όσο και πολιτικά ταραγμένων, αλλά και δραματικών γεγονότων της Ιστορίας της. που ενίοτε, ως άλλη «Νέμεσις», καταλήγει σε «Ελληνική Τραγωδία».
Το «μετέωρο βήμα» της Ενοποίησης των Ιστορικών & Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας
Η Ενοποίηση των Ιστορικών & Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας (ΕΑΧΑ) -μια εμβληματική πολεοδομική παρέμβαση κλίμακας, με ευρύτατες (θετικές) προεκτάσεις- ανέδειξε υποδειγματικά τον κορμό της «ιδιοσυστασίας» της πρωτεύουσας: την διακεκριμένη φυσιογνωμίας της.
Ωστόσο, με την κατάργηση του ειδικού Φορέα σχεδιασμού και υλοποίησης (ΕΑΧΑ), το όλο εγχείρημα, απώλεσε τη δυναμική του. ουσιαστικά ματαιώθηκε, «ακρωτηριάζοντας» τον Προγραμματισμό, που μεταξύ άλλων προέβλεπε την επέκταση των παρεμβάσεων από τον Κεραμεικό, έως την Ακαδημία Πλάτωνος και τον (επίσης) πολύτιμο Αρχαιολογικό Χώρο του Ιππείου Κολωνού.
Οι «σεισμικές επιπτώσεις» των δημοσιονομικών περιορισμών της προηγούμενης δεκαετίας, μετατόπισαν το αναιμικό δημόσιο ενδιαφέρον, στον όλκο πρωτοβουλιών πολιτών και ερευνητών για τη διεύρυνση των ορίων της Ενοποίησης, την εξυγίανση & ανάδειξή της (Σταύρος Τσέτσης, 2014, 2018, 2019-2021).
Αρχές και σχεδιαστικές σταθερές μιας κρίσιμης πολεοδομικής παρέμβασης
Η Αττική γη, φιλοξενεί στους κόλπους της -και συγκροτείται- από πολεοδομικές πραγματικότητες διαφόρων εποχών και αστικών τυπολογιών: οργανικές, σχεδιασμένες, ανεπαρκώς ή μη προγραμματισμένες, ακόμη και αυθαίρετες.
Αποτελεί σχεδιαστικό αξίωμα για κάθε αστικό κέντρο, ανεξαρτήτου κλίμακας, ότι κάθε εποχή, οφείλει να αφήσει το δικό της ξεχωριστό αποτύπωμα στο χώρο, σε ορθολογική μεταξύ τους συν-αρμογή, υπό μορφή μη αλληλοσυγκρουόμενων, (ρητά) διακεκριμένων ενοτήτων, ειδικά των ευαίσθητων.
Στην περίπτωση δε, ιστορικών αστικών ιστών, τόπων και μεμονωμένων πειστηρίων του παρελθόντος, με ξεχωριστό ενδιαφέρον – ως αναντικατάστατων φορέων Μνήμης- η διατήρηση και αποκατάστασή τους, συνιστούν πρώτη σχεδιαστική προτεραιότητα. Η σαφώς διακριτή -επάλληλη- χωρική διάταξη εντός του πολεοδομικού συγκροτήματος, διασφαλίζει την αποφυγή συγκρούσεων χρήσεων γης και την πολύπλευρη προστασία κάθε ευαίσθητης περιοχής.
Ειδικότερα ο Αρχαιολογικός Χώρος της Ακαδημίας του Πλάτωνα- όπως και η ευρύτερη του περιοχή, δομημένη ή μη- παραμένουν ανεπίτρεπτα εγκαταλελειμμένοι. διαχρονικά.
Βρίσκεται δε, εκτός του καταλόγου των προστατευόμενων Ιστορικών Τόπων της UNESCO. [Σε αντίθεση με τα «πανηγύρια» απομακρυσμένου χωρίου της Ηπείρου, που (ορθώς) προτείνονται για ένταξη].
Η απάντηση στην αναγκαία ανάδειξή της, δεν μπορεί να είναι η δραματική αλλοίωση της φυσιογνωμίας της –με τον μανδύα της ανανέωσης. Με το έωλο πρόσχημα μιας σαφώς ανέφικτης συνύπαρξης εντός ενός άκρως ξεχωριστού χώρου, που σημάδεψε την πορεία της ανθρωπότητας. Ούτε αποτελεί λύση, μια μουσειακού τύπου επέμβαση και ενός άνυδρου ιστορικισμού.
Προσανατολισμοί Πολεοδομικής Εξυγίανσης & Ανάκτησης της Ακαδημίας και της ευρύτερης περιοχής της
Το κεντρικό και κρίσιμο ζήτημα του εγχειρήματος της δραστικής αναβάθμισης και ανάδειξης τόσο του Άλσους, όσο και του ευρύτερου χώρου της Ακαδημίας, αφορά -in primis- τις πολεοδομικές επιλογές, που καθορίζουν τους όρους, τις προϋποθέσεις και τις δεσμεύσεις των επιτρεπόμενων παρεμβάσεων, σε ένα χώρο ορόσημο για τον Δυτικό Κόσμο – πυλώνα της Οικουμενικής διανόησης.
•Ο Αρχαιολογικός Χώρος (ΑΧ) εξυγιαίνεται:
-Καταργείται το εσωτερικό του Αρχαιολογικού Χώρου οδικό πλέγμα -αφορά διαμπερείς κυρίως ροές- οι οποίες θα εξυπηρετηθούν από ένα αναδιαρθρωμένο, σε αειφόρο βάση, συγκοινωνιακό δίκτυο. με το σύνολο των υφιστάμενων οδικών υποδομών, να αποδίδεται ως χώρος πρασίνου, προέκταση του Πάρκου.
-Διευρύνεται με αγορές/ απαλλοτριώσεις, ως (νέος) προστατευόμενος «Τόπος», στους παράπλευρους του Άλσους Χώρους - εμπλέκοντας και την ιδιωτική χορηγία.
-Βελτιώνονται/ αναδιαρθρώνονται πολεοδομικά, οι περιμετρικές του Πάρκου περιοχές, στη βάση μιας «διαλεκτικής» σχέσης: της μήτρας του κλασικού και της πρόκλησης της αναμέτρησης του νέου, με την Ιστορία.
•Συνδέεται, σε συνέχεια της υφιστάμενης Ενοποίησης των Ιστορικών και Αρχαιολογικών Χώρων:
-Με τον Κεραμεικό -με άξονα τις οδούς Μοναστηρίου/Σαλαμίνας και με εναλλακτικούς τρόπους, με το Λύκειο του Αριστοτέλη.
-Με το Άλσος του Ιππείου Κολωνού.
Οι (ενδεχόμενοι) Αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί, συνολικοί ή ad hoc, ακολουθούν τις παραπάνω γενικές, πλην δεσμευτικές αρχές και κατευθύνσεις και ειδικεύουν τις προτάσεις.
Απτά τεκμήρια της Ιστορίας vs Μνήμης «in vitro» ή οι ανάρμοστες πολεοδομικές επιλογές
Καμία πρόταση η οποία οικοδομεί εντός του Άλσους της Ακαδημίας, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή. Ακόμη και οι πλέον εμπνευσμένες Αρχιτεκτονικές λύσεις που εμπεριέχουν δόμηση -οιασδήποτε μορφής και έντασης- εντός του «Ιερού» αυτού «Τόπου», δεν αναιρούν την «Υβριν» μιας τέτοιας αδιανόητης επέμβασης. πρωτόγνωρης για τα πολιτιστικά δεδομένα της Ευρώπης- την ίδια της την ταυτότητα.
Πόσο μάλλον όταν θεμελιώνονται σε «χάρτινες» θεωρητικές επινοήσεις.
Υπερφίαλοι, όσο και ασύγγνωστοι πολεοδομικοί (μετά)νεωτερισμοί. Υπεροπτικές, αν όχι μηδενιστικές προσεγγίσεις. σχεδιαστικά φληναφήματα, που επιζητούν την (όποια) ακαδημαϊκή επιβεβαίωση. Παραπέμποντας στον Filippo Marinetti, θεμελιωτή του κινήματος των «Futuristi», στις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα -και παράλληλα ιδρυτικό μέλος κόμματος που συγχωνεύτηκε με το πολιτικό κίνημα, που οδήγησε την Ιταλία και την Ευρώπη σε επώδυνες περιπέτειες: το Φασιστικό-, ο οποίος υποστήριζε ένθερμα: «Κατεδαφίζουμε τα πάντα και ξαναρχίζουμε από την αρχή», μη εξαιρώντας την Βενετία.
Η αρχιτεκτονική δημιουργία –επεκφρασμένη ως ανάκτηση υφιστάμενων κτιρίων, «ex novo», νέα ή συνδυασμός- μπορεί να αποδοθεί εκτός της προστατευομένης Ακαδημίας.
Εναλλακτικές Χωροθέτησης Μουσείου: Επανάχρηση ή «ex novo»
Εναλλακτικά, το προγραμματισμένο Μουσείο, μπορεί να χωροθετηθεί:
•Σε παρακείμενα του Αρχαιολογικού Χώρου υφιστάμενα κτίρια, αναμορφωμένα ή «ex novo».
•Επί του άξονα Μοναστηρίου – Σαλαμίνας, (ενδεχομένως) σε υφιστάμενο κτιριακό κέλυφος (και) με σύγχρονες προσθήκες, δημόσιο ή ιδιωτικό.
•Σε αδόμητο γήπεδο (ή σε έκταση κατεδαφιστέου οικοδομήματος), συμπεριλαμβανομένου του χώρου των ΚΤΕΛ.
Αναχώματα στην αλλοίωση ενός «Οικουμενικού Τόπου»
Λαμβάνοντας υπόψη:
-Την ύψιστη αξία και τον συμβολισμό που ενέχει ο «Τόπος» της Ακαδημίας του Πλάτωνα για την Παγκόσμια σκέψη και τον Πολιτισμό του ελεύθερου κόσμου.
-(ότι) τόσο το Σύνταγμα της χώρας, όσο και οι Συνθήκες της ΕΕ, προστατεύουν ρητά την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Κληρονομιά και ειδικότερα τα πολύτιμα εκείνα τεκμήρια της διαδρομής της Ένωσης: τα Μνημεία, τους Ιστορικούς Αστικούς Ιστούς & Τόπους, τα οποία συνθέτουν την ίδια της την Ταυτότητα.
-(ότι) επεμβάσεις που αλλοιώνουν ή οδηγούν στη Λήθη -τη φυσιογνωμία, την εικόνα και τον χαρακτήρα τους-, οφείλουν ρητά να αποφευχθούν.
-Τις σαφείς δυνατότητες χωροθέτησης νέων, μόνιμων δομών πολιτισμού ή και άλλων συναφών δραστηριοτήτων σε παρακείμενες του προστατευόμενου «Ιερού Άλσους» περιοχών- εναλλακτική η οποία συνάδει απόλυτα με τις πλέον εδραίες θεωρίες και πρακτικές Προστασίας / Ανάκτησης/ Αξιοποίησης και Ανάδειξης του Αρχιτεκτονικού & Πολεοδομικού πλούτου, στο διεθνή χώρο.
Κρίνεται ότι, η προστασία του Άλσους της Ακαδημίας, οφείλει απαρέγκλιτα να είναι απόλυτη, η δε αναβάθμισή της να έχει άξονα το θεωρητικό υπόστρωμα που διέπει τα χωρικές επεμβάσεις σε ιδιαίτερα ευαίσθητους ιστούς και περιοχές, στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Διότι η Μνήμη -και η πλέον εγχάρακτη έκφανσή της, η Αστική Μνήμη – όπως την όρισε ο Πλάτων, παραμένει «διάθεσις ψυχής φυλακτική της εν αυτή υπαρχούσης αληθείας», (Πλάτωνας, «Όροι»). και συνιστά το ανάχωμα σε κάθε απόπειρα διάβρωσης «του Λόγου, του Μέτρου και της Αρετής», τους πυλώνες του «Ευρωπαϊκού Τρόπου», έναντι μιας (διαφαινόμενης)- Λήθης. δηλαδή της «Επιστήμης Έξοδος», όπως στο υπερφυές του «Συμπόσιο» την χαρακτήρισε, ο μεγάλος Αθηναίος στοχαστής.
Η ανάδειξη της Αστικής Μνήμης –αυθεντικής, αναλλοίωτης και ουδόλως «διάτρητης» - ως κατ’ εξοχήν φορέα συμβολισμού των Ευρωπαϊκών Αξιών, συνιστά (πλέον) κορυφαίο διακύβευμα, στην ιδιαίτερα αβέβαιη και ρευστή εποχή μας. Θέτοντας όλους μας προ των ευθυνών, έναντι της Ιστορίας.
Διότι η Αθήνα –σε πείσμα βέβηλων πρακτικών του παρελθόντος ή επαπειλούμενων- μόνον «smemorata» δεν είναι.
*πολεοδόμος
