του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Πριν από 50 και πλέον χρόνια, ο καθηγητής Μίλτον Φρήντμαν, κάτοχος βραβείου Νόμπελ Οικονομικών και σημαντικός θεωρητικός υποστηρικτής της ελεύθερης αγοράς, σε ένα πολύκροτο για την εποχή του άρθρο, υποστήριξε ότι πρώτος στόχος της επιχείρησης είναι από πλευράς κοινωνικής ευθύνης, να μεγιστοποιεί τα κέρδη της, γιατί από αυτά και μόνον μπορεί να προκύψει κοινωνική πρόοδος.
Για μια μακρά περίοδο, από την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης έως και τις αρχές της δεκαετίας του 1980, η άποψη αυτή ήταν κυρίαρχη στον κόσμο των επιχειρήσεων. Όμως, από την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα, η κατάσταση αλλάζει και οι αλλαγές που παρατηρούνται έχουν πολύπλευρο χαρακτήρα.
Η επιχειρηματική ηθική – η ιδέα ότι οι επιχειρήσεις δε θα πρέπει μόνο να συμπεριφέρονται συμφωνά με κάποια ηθικά πρότυπα, αλλά να επιδεικνύουν επίσης και ένα επίπεδο κοινωνικής ευθύνης και υπευθυνότητας σε μια ποικιλία ενδιαφερομένων, από τους εργαζομένους και τους προμηθευτές έως τους πελάτες και το ευρύ κοινό – καταλαμβάνει πλέον μεγαλύτερη προτεραιότητα στα θέματα ημερησίας διάταξης του μάνατζμεντ. Γιατί;
Ένα ισχυρό κίνητρο για τη συγκεκριμένη μεταβολή, σε πρώτη φάση, ήταν η αποφυγή δαπανηρών δικαστικών υποθέσεων, δυσφήμησης ή πρόκλησης βλάβης στο γόητρο που υπέστησαν αρκετές γνωστές εταιρείες σαν αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονταν την επιχειρηματική ανευθυνότητα. Η εταιρεία πετρελαιοειδών Shell, για παράδειγμα, υπέστη δύο πλήγματα της φήμης της το 1995: Η μία ήταν αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο επιχείρησε τον καθαρισμό της πετρελαιοκηλίδας του Brent Spar στη Βόρεια Θάλασσα (αν και υπήρξαν πολλοί που πίστευαν ότι είχε υιοθετήσει την πιο υπεύθυνη δυνατή στάση). Η άλλη ήταν η αδυναμία της να εναντιωθεί στην απόφαση της Νιγηριανής κυβέρνησης να εκτελέσει τον Ken Saro-Wiwa, έναν ακτιβιστή για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε μια περιοχή της Νιγηρίας όπου η εταιρεία είχε σημαντικές δραστηριότητες.
Από την άλλη πλευρά. η εντεινόμενη επιτήρηση των εταιρειών από τους μετόχους τους, έχει φέρει την επιχειρηματική ηθική στο επίκεντρο της προσοχής. Οι ετήσιες γενικές συνελεύσεις στις μέρες μας εξελίσσονται συχνά σε θορυβώδεις υποθέσεις, καθώς οι ακτιβιστές κατηγορούν τους διευθυντές για ανήθικη συμπεριφορά ή έλλειψη κοινωνικής ευθύνης.
Ένα πιο θετικό κίνητρο που υποκινεί την ανανέωση της προσοχής στην επιχειρηματική ηθική είναι τα ολοένα και περισσότερα στοιχεία που δείχνουν βελτίωση του κύρους της εταιρίας όταν πείθει για ηθική συμπεριφορά. Υπάρχουν επίσης στοιχεία, τα οποία φανερώνουν ότι οι άνθρωποι προτιμούν να εργάζονται σε εταιρείες που θεωρούν ηθικές, ενώ δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι στη νέα οικονομία το ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί πολύτιμο κεφάλαιο.
Όταν το 1999 υιοθετήθηκε ο Δείκτης Διατηρησιμότητας Dow Jones, ο Economist υποστήριζε ότι «…oι εταιρείες που υιοθετούν την τριπλή προσέγγιση – οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική διατηρησιμότητα – υπερτερούν έναντι των λιγότερο σχολαστικών εφάμιλλων εταιρειών τους στο Χρηματιστήριο…». Αυτός μπορεί να είναι και ο λόγος για τον οποίο ένας αριθμός μεγάλων επανδυτικών φορέων χρησιμοποιεί πλέον κριτήρια επένδυσης κοινωνικής ευθύνης (SRI). Μια έρευνα του Φόρουμ Κοινωνικής Επένδυσης διαπίστωσε ότι το 59% των χρηματοδοτήσεων επενδυτικών προγραμμάτων ενσωματώνουν πλέον δείκτες SRI στις στρατηγικές επιλογές τους.
Όμως στο πλαίσιο νέων τεχνολογικών προόδων, δημιουργούνται νέοι δείκτες ηθικής, οι οποίοι όμως φέρνουν στο προσκήνιο και νέα ερωτήματα. Και το πιο σημαντικό από αυτά είναι για ποια ηθική μπορούμε να μιλήσουμε στη σημερινή ψηφιακή εποχή όπου η ανερχόμενη συμβολή της τεχνητής νοημοσύνης στην παραγωγή πλούτου και στην λειτουργία της κοινωνίας πραγματοποιείται από παράγοντες ανύπαρκτους στο παρελθόν.
Για παράδειγμα σε μια κοινωνία όπου αποφάσεις λαμβάνονται με βάση αλγορίθμους, ποιοι ηθικοί κανόνες θα έπρεπε να ισχύουν;
Η απόφαση της καταδίκης ενός ατόμου σε φυλάκιση λαμβάνεται ακόμα από ανθρώπους. Ωστόσο, μια πληθώρα μικρών αποφάσεων, συμπεριλαμβανομένης της έκδοσης κλήσης σε έναν οδηγό, ή της έγκρισης ή μη ενός καταναλωτικού δανείου, λαμβάνονται ήδη από αλγορίθμους. Έχουμε ακούσει όλοι για αλγορίθμους ή υπολογιστές που χρησιμοποιούνται ως αποδιοπομπαίοι τράγοι: «…Φυσικά και έχετε δίκιο, αλλά δεν μπορώ να κάνω κάτι. Ο υπολογιστής, βλέπετε…».
Είναι απολύτως φυσιολογικό ωστόσο, ένας αλγόριθμος να κάνει λάθη, αφού οι αλγόριθμοι σχεδιάζονται από ανθρώπους και ο κίνδυνος να εμπεριέχουν ανθρώπινα σφάλματα και προκαταλήψεις είναι υπαρκτός. Μπορεί να μην έχουν πρόσβαση σε όλες τις σχετικές πληροφορίες ή να μην έχουν σχεδιαστεί για να εξετάζουν μια δεδομένη συνθήκη. Είναι σημαντικό να διαθέτουμε υπεύθυνα άτομα που, αν αποφανθούν ότι έχουμε δίκιο, θα είναι σε θέση να παρακάμψουν την απόφαση του αλγορίθμου και να επιβάλουν τη δική τους, όπου κρίνεται απαραίτητο.
Χωρίς τη δυνατότητα αμφισβήτησης μιας απόφασης, δεν μπορεί να σημειωθεί πρόοδος στη λήψη αποφάσεων με αλγορίθμους και, βεβαίως, να γίνει αποδεκτή από τα άλλα μέλη της κοινωνίας. Σε κάθε περίπτωση, μια αρχή ή ένας μεσολαβητής θα πρέπει να μπορεί να αλλάξει την απόφαση του αλγορίθμου. Σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις, τίποτα δεν στέκεται εμπόδιο στο να είναι στη θέση του μεσολαβητή ένας άλλος αλγόριθμος, καλύτερα δοκιμασμένος και πιο ολοκληρωμένος από αυτόν που έλαβε την αμφισβητούμενη απόφαση.
Ο Αριστοτέλης είδε την κοινωνία ως ένα σύνολο πολιτικών ζώων, ενωμένων για τις ανάγκες της συμβίωσής τους. Η αντιμετώπιση των αλγορίθμων ως πολιτικών ζώων – διαφορετικών, εννοείται, από εμάς, αλλά μελών της ίδιας κοινωνίας – δημιουργεί νέα ερωτήματα σχετικά με τις αποφάσεις που θα θέλαμε να τους εμπιστευτούμε και τις διαδικασίες αμφισβήτησης στη λήψη αποφάσεων που θα θέλαμε να θέσουμε σε ισχύ. Τούτα τα ερωτήματα θα μας βοηθήσουν να αναλογιστούμε καλύτερα τους τρόπους συνύπαρξής μας μαζί τους.
