του
Γιώργου Πρεβελάκη*
Η ομιλία αυτή αναδεικνύει τις διαφορετικές διαδρομές Δύσης και Ρωσίας, από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και εντεύθεν. Η Ρωσία εγκατέλειψε την προσπάθεια να εξαγάγει την ιδεολογία της και να παρέμβει διά της κομμουνιστικής προπαγάνδας στα εσωτερικά των ξένων χωρών. Υιοθέτησε, κατά τη διατύπωση του Σεργκέϊ Λαβρώφ, έναν “υγιή συντηρητισμό”, κατ’ ουσίαν αντιγράφοντας την προγενέστερη ψυχροπολεμική στάση των δυτικών δυνάμεων. Στους αντίποδες της πολιτικής αυτής, η υπό αμερικανική ηγεμονία Δύση επιδιώκει, πάντα κατά τον Σεργκέϊ Λαβρώφ, να εξαγάγει την ιδεολογία της με κυβερνοπόλεμο, “υβριδικό πόλεμο”, "ελεγχόμενο χάος” και “χρωματιστές επαναστάσεις”.
Το σχήμα του Λαβρώφ παρουσιάζει τη Ρωσία ως αμυνόμενη έναντι της δυτικής επιθετικότητας. Η εμφανής προπαγανδιστική σκοπιμότητα της ομιλίας δεν αναιρεί, πάντως, τις επισημάνσεις της. Η οπτική του Σεργκέϊ Λαβρώφ μπορεί να λειτουργήσει ως χρήσιμο κάτοπτρο, καθώς σήμερα η Ευρώπη και, γενικότερα, η Δύση αμφιβάλλει για την πορεία και τις επιλογές της και κλονίζεται από νέες, απρόβλεπτες εξελίξεις.
Στην πάλαι ποτέ Σοβιετική Ένωση η Γεωπολιτική συνιστούσε απηγορευμένο πεδίο. Η κυρίαρχη ιδεολογία είχε εκτοπίσει την προβληματική γύρω από τις ισορροπίες και τον συσχετισμό των δυνάμεων, καθώς και τον ρόλο του πολιτισμικού παράγοντα. Ο βραχύς χρόνος της βίας και της οικονομίας υπερκάλυπτε τον μακρό χρόνο των εδαφικών και των θρησκευτικών ταυτοτήτων.
Οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των χωρών οι οποίες εντάχθηκαν στο κομμουνιστικό στρατόπεδο αγνοήθηκαν. Το ρωσικό οικονομικό και κοινωνικό πρότυπο έπρεπε να εφαρμοστεί παντού ομοιόμορφα. Απόκλιση από τον σοβιετικό κανόνα, εν ονόματι πολιτισμικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών, καταδικαζόταν ως κατάλοιπο σωβινισμού, όπως διεπίστωσαν πρώτοι οι σύντροφοι του Στρατηγού Τίτο. Η βουλησιαρχική προσέγγιση της πολιτικής υποτίμησε τις δυνάμεις αντιστάσεως, οι οποίες είναι θεμελιωμένες στην Ιστορία.
Η ανάλυση του Σεργκέϊ Λαβρώφ δεν ακολουθεί τη σοβιετική ορθοδοξία. Εκφράζεται με θαυμασμό για τους Τσάρους, όπως τον Μεγάλο Πέτρο και τον Αλέξανδρο τον Πρώτο. Αναφέρεται στην “πολιτισμική ποικιλία του σύγχρονου κόσμου”, επαναφέροντας και αναβαθμίζοντας έτσι τη Γεωγραφία, πολιτική και πολιτισμική.
Η Ευρώπη, αντιθέτως, εξακολουθεί να αγνοεί τους γεωπολιτικούς και τους γεωπολιτισμικούς παράγοντες. Καθώς διοικείται από νομικούς και οικονομολόγους, πάσχει από γεωπολιτική αχρωματοψία, ανάλογη με της Σοβιετικής Ένωσης.
Έτσι, επί παραδείγματι, στην ελληνική κρίση η Ευρώπη είδε μόνον την μακρο-οικονομική διάσταση και αγνόησε την πολιτισμική- ότι, δηλαδή, τα κοινά “διασωστικά” οικονομικά μέτρα δεν συνεπάγονται και πανομοιότυπες συμπεριφορές και αντιδράσεις οπουδήποτε. Το συνοπτικό αρκτικόλεξο “PIGS » για τις χώρες της κρίσης, εκτός από περιφρονητική προσβλητική ειρωνία, εξέφρασε αυστηρά την οικονομική απόκλιση Βορά-Νότου, απαλείφοντας την πολιτισμική διάσταση Ανατολής-Δύσης. Ο “εξευρωπαϊσμός” (Europeanisation), θέμα του συρμού έως πρόσφατα, θυμίζει ανησυχητικά τη σοβιετική ισοπεδωτική εμμονή στη σοσιαλιστική ομοιομορφία.
Η γενεά των baby boomers αγνόησε τη γεωπολιτική οπτική· το έλλειμμα αυτό ευθύνεται εν πολλοίς για τα σημερινά ογκώδη ευρωπαϊκά προβλήματα. Το Brexit εμφανίζεται και ερμηνεύεται ως κίνηση οικονομικού αντι-ορθολογισμού· παραπέμπει, ωστόσο, σε βαθειές γεωπολιτισμικές ρίζες τις οποίες δυσκολεύονται να εντάξουν στο οπτικό τους πεδίο τα ευρωπαϊκά think tanks.
Η ψυχρή συνάντηση Τραμπ-Μέρκελ και οι εντάσεις στη σύνοδο του ΝΑΤΟ ανέδειξαν τη διαφαινόμενη γαλλογερμανική-αγγλοσαξονική απόκλιση. Αναβιώνουν, δηλαδή, παλαιές ευρωπαϊκές γεωπολιτικές δομές οι οποίες ανάγονται στην αντίθεση ανάμεσα στις θαλασσινές και τις ηπειρωτικές δυνάμεις. Εντούτοις, οι ζωτικοί κίνδυνοι τους οποίους επισημαίνουν οι εξελίξεις αυτές δεν έχουν αναγνωριστεί. Έτσι, οι συζητήσεις περί τις γεωπολιτικά κρίσιμες γαλλικές εκλογές, αντί να εγείρουν και να επεξεργάζονται σοβαρά ερωτήματα για το μέλλον της Γαλλίας και της ηπείρου, αναλίσκονται σε μικρο-πολιτική, αλληλοκατηγορίες και όψιμες σκανδαλολογίες.
Η Ρωσία πλήρωσε ακριβά τις σοβιετικές ιδεοληψίες. Ανακαλύπτει τώρα τη γεωπολιτική σοφία της εποχής των Τσάρων. Άραγε πρέπει και η Ευρώπη να ζήσει μια ανάλογη δοκιμασία, όπως η δραματική σοβιετική κατάρρευση η οποία επέβαλε τη μετάβαση από το σοβιετικό στο σύγχρονο νεο-ρωσικό δόγμα; Η αναγγελία μιας μεγάλης διαβούλευσης γύρω από τη “Λευκή Βίβλο” δημιουργεί ελπίδες για έναν ανανεωμένο διάλογο.
Όμως, δεν πρέπει να υποτιμώνται οι δυσκολίες. Η γεωπολιτική και η γεωπολιτισμική προσέγγιση είναι πολύ περισσότερο επίπονες και περίπλοκες από όσο η σύνταξη τεχνοκρατικών σεναρίων. Για να δεχτούν οι λαοί την απαιτούμενη προσπάθεια αυτογνωσίας, για να ξεπεράσουν τις ιδεοληψίες των πνευματικών και πολιτικών τους ελίτ, χρειάζεται να συνειδητοποιήσουν ότι δεν υπάρχει οδός διαφυγής από τις γεωπολιτικές πραγματικότητες. Αυτό συνήθως συμβαίνει όταν οι συνέπειες της εθελοτυφλίας έχουν καταστεί επαρκώς επώδυνες. Το έδειξε η σοβιετική εμπειρία.
*Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Σορβόννη
