του
Markus Hilgert*
Μετάφραση: Μαρία Γαλανάκη
Ο πολιτισμός είναι η έκφραση του πως αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, πως ερμηνεύουμε το περιβάλλον μας και πως αξιολογούμε τους ανθρώπους που συναντάμε. Η προσωπική ερμηνεία μας για αυτό που αντιλαμβανόμαστε καθοδηγείται από διάφορους παράγοντες όπως η στοργή, η αποφασιστικότητα, οι προκαθορισμένες απόψεις, τα «πιστεύω» και οι αξίες.
Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός αφορά στην τοποθέτηση του εαυτού σου μέσα στο περιβάλλον και την κοινότητά σου. Ταυτόχρονα, ωστόσο, ο πολιτισμός μπορεί επίσης να έχει να κάνει με την απομάκρυνση ή τον διαχωρισμό του εαυτού σου από άτομα ή κοινότητες.
Πώς ο πολιτισμός παρέχει καθοδήγηση και σταθερότητα
Όταν ο πολιτισμός μας βοηθά να τοποθετούμε τους εαυτούς μας μέσα στο περιβάλλον μας, παρέχει προσανατολισμό/καθοδήγηση και δημιουργεί ταυτότητες. Ωστόσο, όπως και οι πολιτισμοί έτσι και οι ταυτότητες δεν είναι πολύ σταθερές. Ο υλικός πολιτισμός και τα πολιτιστικά υλικά είναι τόσο ισχυρά και ελκυστικά για εμάς, επειδή είναι ενδεχομένως πιο σταθερά από την ανθρώπινη ταυτότητα και τις κοινωνικές κοινότητες.
Τα κτίρια και τα μνημεία μπορεί να διαρκέσουν για εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες χρόνια. Κάποια πολύτιμα οικογενειακά κειμήλια μπορούν να μεταφερθούν από γενιά σε γενιά, όπως ένα δαχτυλίδι, ένα ρολόι, μία ζωγραφιά ή μία χειρόγραφη επιστολή. Και παρόλο που τα πολιτιστικά αντικείμενα δεν έχουν από μόνα τους νόημα, κυριολεκτικά είναι αυτό που φτιάχνουμε από αυτά και αυτό που βλέπουμε σε αυτά.
Για το λόγο αυτό, τα πολιτιστικά αντικείμενα - είτε κινητά είτε ακίνητα - μας δίνουν μια αίσθηση σταθερότητας, διάρκειας και διαχρονικών αξιών, κάτι που πολλοί άνθρωποι χρειάζονται, ειδικά σε περιόδους αυξανόμενης αβεβαιότητας. Επιπροσθέτως, τα πολιτιστικά αντικείμενα συχνά αποτελούν έκφραση επίτευξης, ευημερίας και επιτυχίας. Είναι απτή και ορατή απόδειξη ότι μια κοινωνία διαχειρίζεται τους πόρους, τις ικανότητες και την τεχνογνωσία για την παραγωγή αυτών των αντικειμένων.
Πολιτισμός και διαφορετικότητα
Τα πολιτιστικά αντικείμενα σταθερά και για πάντα, στοχεύουν στο παρελθόν και δημιουργούν ιστορία. Στην πραγματικότητα, είναι οι υλικές άγκυρες όλων των αφηγήσεων μας για το παρελθόν. Έτσι, τα πολιτιστικά αντικείμενα μας βοηθούν στη δημιουργία ταυτοτήτων που αντέχουν στον χρόνο. Πλαισιώνουν ιστορικές αφηγήσεις και είναι σημαντικοί μάρτυρες του μεγαλείου του παρελθόντος ή της αποτυχίας. Για ορισμένους, ενσωματώνουν ακόμη αξίες και πεποιθήσεις.
Όταν τα πολιτιστικά αντικείμενα θεωρούνται από τις κοινότητες ότι αντιπροσωπεύουν κάτι ιδιαίτερο, κάτι που σχετίζεται με την επιλεγμένη ταυτότητα αυτής της κοινότητας, γίνονται κληρονομιά, πολιτιστική κληρονομιά. Όσο η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί έκφραση ταυτότητας για οποιαδήποτε κοινότητα, είναι επίσης μια ουσιαστικής σημασίας έκφραση διαφοράς για όποιον δεν ανήκει σε αυτήν την κοινότητα.
Σε αυτή την περίπτωση, η πολιτιστική κληρονομιά και ο πολιτισμός ως σύνολο μπορούν να θεωρηθούν ως σύμβολο του "άλλου", ή ακόμη και ως απειλή για την ταυτότητα του ατόμου. Είναι μέσω του πολιτισμού και ιδίως μέσω της πολιτιστικής κληρονομιάς που γίνεται αντιληπτή η "ετερότητα" και που οι διαφορές μπορούν να τονιστούν και να ενισχυθούν ή να μετριαστούν, να προσπεραστούν ή να ξεπεραστούν, ανάλογα με την περίπτωση.
Πολιτιστικά αντικείμενα ως φάροι σύγκρουσης και πολέμου
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, σε όλη την ιστορία, η πολιτιστική κληρονομιά υπήρξε στόχος κατά τη διάρκεια πολέμων και των περιόδων έντονης ασυμμετρίας της εξουσίας, όπως η αυτοκρατορική ή αποικιακή κυριαρχία. Ταυτόχρονα, ο πολιτισμός και η πολιτιστική κληρονομιά αποτελούν ισχυρά μέσα αποκατάστασης της κοινωνίας μετά από συγκρούσεις.
Έτσι, όταν καταστρέφεται ή εκτοπίζεται την κουλτούρα μιας κοινότητας, σβήνεις την ιστορία της, αρνείσαι τα επιτεύγματά της, απομακρύνεσαι από το κοινό σημείο αναφοράς, τον προσανατολισμό της. Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο: καταστρέφοντας ή εκτοπίζοντας την πολιτιστική κληρονομιά μιας κοινότητας, μειώνεις επίσης τις πιθανότητές της για αειφόρο ανάπτυξη, πολιτιστική ποικιλομορφία, αποκατάσταση της κοινωνίας μετά από συγκρούσεις και συμφιλίωση.
Η ιστορία της ανθρωπότητας έχει άφθονα παραδείγματα για τη σκόπιμη καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς ως στρατηγική του πολέμου. Οι αρχαιότερες καταγεγραμμένες περιπτώσεις φτάνουν μέχρι την Αρχαία Μεσοποταμία, οι πιο πρόσφατες είναι οι πράξεις «πολιτιστικού καθαρισμού» που διαπράχθηκαν από το Νταές (Ισλαμικό Κράτος) στο Ιράκ και τη Συρία.
Αντιμετώπιση του ζητήματος της μετατόπισης
Επιπλέον, οι ασυμμετρίες εξουσίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα έχουν οδηγήσει στην εκτόπιση μεγάλων ποσοτήτων πολιτιστικών αντικειμένων που έφτασαν στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Αυτό έγινε για σκοπούς έρευνας και δημιουργίας «παγκόσμιων» μουσείων.
Δεν ήταν όλες αυτές οι μετακινήσεις παράνομες ή βίαιες, όπως συχνά υποστηρίζεται. Αλλά είναι αλήθεια ότι εξακολουθούμε να απέχουμε πολύ μακριά από το να καταλάβουμε λεπτομερώς κάτω από ποιες συνθήκες τα αντικείμενα αυτά μετατοπίστηκαν και ποια θα είναι η πιθανή μελλοντική τους κατάσταση.
Ωστόσο, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι τόσο η καταστροφή όσο και η μετατόπιση πολιτιστικών αγαθών είναι εξίσου επιζήμια για κάθε κοινωνία που επηρεάζουν. Σήμερα, καθώς έχουμε μεγαλύτερη επίγνωση της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής δύναμης του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς, πρέπει να κάνουμε ό, τι μπορούμε για να την προστατεύσουμε, να την προωθήσουμε και να την διαδώσουμε.
Είναι με την προστασία και την κοινή χρήση του πολιτισμού που επιτρέπουμε τον προσανατολισμό και την αναγνώριση. Ο πολιτισμός είναι συνώνυμο της διαφορετικότητας. Όταν προωθούμε τον πολιτισμό, προωθούμε την ανοχή, την ικανότητα να δεχτούμε το «ίδιο» και να αγκαλιάσουμε το διαφορετικό. Σε κάθε δεδομένη στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία, ο πολιτισμός υπήρξε ένα μέσο αποκατάστασης και συμφιλίωσης. Η φροντίδα για την πολιτιστική τους κληρονομιά επιτρέπει στις κοινότητες να ξεπεράσουν τις διαφορές τους και να ενισχύσουν την κοινωνική τους συνοχή.
Συμφωνία πέρα από τα σύνορα
Σε χώρες όπως το Ιράκ και η Συρία, η αποκατάσταση ιδίως της προ-ισλαμικής πολιτιστικής κληρονομιάς θα δώσει την ευκαιρία να προωθηθούν οι πολύ αναγκαίες διαδικασίες διαλόγου και συμφιλίωσης κατά μήκος των κοινωνικών και ομογενειακών συνόρων. Τί σημαίνει αυτό για εμάς, τον τρόπο που ασχολούμαστε με τον πολιτισμό και την ευθύνη μας για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς; Φυσικά, οι απαντήσεις σε αυτή την ερώτηση ποικίλλουν ανάλογα με την εμπειρία και την ικανότητα.
Σε θεσμικό επίπεδο, ειδικά ιδρύματα όπως το Μουσείο Αρχαίας Εγγύς Ανατολής στο Μουσείο Περγάμου θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη σημαντική τους εμπειρία στον τομέα της αρχαιολογικής πολιτιστικής κληρονομιάς για να συμβάλλουν στην προστασία του μέσω:
• σχεδίων ανάπτυξης ικανοτήτων
• έρευνας σχετικά με την παράνομη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών
• ανάπτυξης διαδικασιών και προτύπων για την τρισδιάστατη ψηφιοποίηση της αρχαιολογικής κληρονομιάς, και
• πρωτοβουλιών ευαισθητοποίησης
Ανάληψη ευθυνών και διαφάνεια
Ταυτόχρονα, τα μουσεία που δημιουργήθηκαν με την μετατόπιση πολιτιστικών αντικειμένων, στο παρελθόν, πρέπει να καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για να καθιερώσουν ανάληψη ευθυνών και διαφάνεια ως προς την ιστορία των συλλογών τους. Τα κράτη έχουν την ευθύνη να παρέχουν επαρκή νομικά πλαίσια για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, συμπεριλαμβανομένων των αποτελεσματικών νόμων κατά της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών.
Τέλος, η διεθνής κοινότητα έχει καθήκον να παρέχει βοήθεια σε εκείνες τις χώρες που δεν διαθέτουν τα μέσα για να προστατεύσουν ή να φροντίσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σε καταστάσεις εμπόλεμης σύγκρουσης ή καταστροφής.
Ένα πρακτικό παράδειγμα
Ένα σημαντικό παράδειγμα για μια καινοτόμο πρωτοβουλία είναι η διεθνής σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα ALIPH, η «Διεθνής Συμμαχία για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε Εμπόλεμες Ζώνες».
Με πρωτοβουλία των κυβερνήσεων της Γαλλίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων το Μάρτιο του 2017, το παγκόσμιο ταμείο ALIPH θα θέσει νέα πρότυπα στην παροχή οικονομικής υποστήριξης για δράσεις έκτακτης ανάγκης και μακροπρόθεσμης έρευνας στον τομέα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ειδικά, κάθε φορά που ο πλουραλισμός, η ελευθερία του λόγου, η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης απειλούνται σε όλο τον κόσμο, χρειαζόμαστε τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά περισσότερο από ποτέ. Ο πολιτισμός και η πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι μόνο ένα «σύμπτωμα» ισχυρών, ανθεκτικών κοινωνιών. Ο πολιτισμός και η πολιτιστική κληρονομιά είναι το κλειδί για ισχυρές και ανθεκτικές κοινωνίες.
*Assyriologist/current director of the Vorderasiatisches Museum at the Pergamonmuseum in Berlin
