Τα πρόσφατα σκάνδαλα όπως το Dieselgate, τα LuxLeaks, τα «Panama Papers» ή οι εν εξελίξει αποκαλύψεις για την Cambridge Analytica καταδεικνύουν ότι οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην αποκάλυψη παράνομων δραστηριοτήτων που βλάπτουν το δημόσιο συμφέρον και την ευημερία των πολιτών και της κοινωνίας μας.
Η σημερινή πρόταση θα εξασφαλίσει υψηλό επίπεδο προστασίας για τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος που καταγγέλλουν παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου ορίζοντας νέα, πανευρωπαϊκά πρότυπα. Ο νέος νόμος θα καθορίσει ασφαλείς διαύλους για την υποβολή αναφορών τόσο εντός ενός οργανισμού όσο και στις δημόσιες αρχές.
Θα προστατεύει επίσης τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος έναντι απόλυσης, υποβιβασμού και άλλων μορφών αντιποίνων και θα απαιτεί από τις εθνικές αρχές να ενημερώνουν τους πολίτες και να παρέχουν κατάρτιση για τις δημόσιες αρχές σχετικά με τον τρόπο χειρισμού των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος.
Ο πρώτος Aντιπρόεδρος, κ. Φρανς Τίμερμανς, δήλωσε σχετικά: «Πολλά πρόσφατα σκάνδαλα ίσως να μην έβλεπαν ποτέ το φως της δημοσιότητας εάν οι κάτοχοι εμπιστευτικών πληροφοριών δεν είχαν το θάρρος να μιλήσουν. Αυτό, όμως, ενείχε και τεράστιο ρίσκο.
Αν, επομένως, προστατεύσουμε καλύτερα τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, θα μπορούμε να εντοπίζουμε και να αποτρέπουμε αποτελεσματικότερα τις ζημίες στο δημόσιο συμφέρον όπως η απάτη, η διαφθορά, η εταιρική φοροαποφυγή ή η ζημία στην υγεία των ανθρώπων και το περιβάλλον. Δεν θα πρέπει να επιβάλλεται τιμωρία στη σωστή πράξη. Επιπλέον, η σημερινή πρόταση προστατεύει και όσους δρουν ως πηγές για την ερευνητική δημοσιογραφία, βοηθώντας να εξασφαλιστεί η υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης και η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στην Ευρώπη.»
Η κ. Βιέρα Γιούροβα, Eπίτροπος Δικαιοσύνης, Καταναλωτών και Ισότητας των Φύλων, πρόσθεσε: «Οι νέοι κανόνες για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος θα αλλάξουν τα δεδομένα. Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας όπου ο πειρασμός της μεγιστοποίησης του κέρδους ενίοτε εις βάρος του νόμου αποτελεί πραγματικότητα, οφείλουμε να στηρίζουμε τους ανθρώπους που είναι έτοιμοι να αναλάβουν το ρίσκο της αποκάλυψης σοβαρών παραβάσεων του ενωσιακού δικαίου. Το χρωστάμε στους τίμιους ανθρώπους της Ευρώπης.»
Οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος μπορούν να βοηθούν στον εντοπισμό, τη διερεύνηση και την επιβολή κυρώσεων για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου. Διαδραματίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στο να διευκολύνουν τους δημοσιογράφους και τον ελεύθερο Τύπο να εκπληρώσουν τον θεμελιώδη ρόλο τους στις δημοκρατίες μας. Γι’ αυτόν τον λόγο οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος χρειάζονται κατάλληλη προστασία έναντι του εκφοβισμού και/ή των αντιποίνων.
Οι πολίτες που αποκαλύπτουν παράνομες δραστηριότητες δεν θα πρέπει να τιμωρούνται ως συνέπεια των ενεργειών τους. Στην πραγματικότητα, όμως, πολλοί εξ αυτών πληρώνουν το τίμημα με την εργασία τους, τη φήμη τους ή ακόμη και την υγεία τους: το 36% των εργαζομένων που ανέφεραν κάποιο παράπτωμα έπεσε θύμα αντιποίνων (Παγκόσμια έρευνα του 2016 για την επιχειρηματική δεοντολογία). Η προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος θα βοηθήσει και στη διασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης και της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και είναι ουσιώδης για την προστασία του κράτους δικαίου και της δημοκρατίας στην Ευρώπη.
Προστασία για ευρύ φάσμα παραβιάσεων της ενωσιακής νομοθεσίας
Η σημερινή πρόταση εξασφαλίζει πανευρωπαϊκή προστασία για τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος που καταγγέλλουν παραβάσεις της ενωσιακής νομοθεσίας στους τομείς των δημοσίων συμβάσεων· των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας· της ασφάλειας των προϊόντων· της ασφάλειας των μεταφορών· της προστασίας του περιβάλλοντος· της πυρηνικής ασφάλειας· της ασφάλειας των τροφίμων και των ζωοτροφών, της υγείας και της καλής μεταχείρισης των ζώων· της δημόσιας υγείας· της προστασίας των καταναλωτών· της προστασίας της ιδιωτικής ζωής, της προστασίας των δεδομένων και της ασφάλειας των συστημάτων δικτύου και πληροφοριών.
Η πρόταση εφαρμόζεται επίσης στις παραβάσεις των ενωσιακών κανόνων ανταγωνισμού, τις παραβιάσεις και την κατάχρηση των κανόνων για τη φορολόγηση των εταιρειών και τη ζημία στα οικονομικά συμφέροντα της ΕΕ. Η Επιτροπή ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να υπερβούν αυτό το ελάχιστο πρότυπο και να καθορίσουν συνολικά πλαίσια για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, τα οποία βασίζονται στις ίδιες αξίες.
Σαφείς μηχανισμοί και υποχρεώσεις για τους εργοδότες
Όλες οι εταιρείες με περισσότερους από 50 εργαζόμενους ή με ετήσιο κύκλο εργασιών άνω των 10 εκατ. ευρώ θα πρέπει να θεσπίσουν εσωτερική διαδικασία για τον χειρισμό των αναφορών των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Ο νέος νόμος θα καλύπτει επίσης όλες τις κρατικές και περιφερειακές διοικήσεις και τους δήμους άνω των 10.000 κατοίκων.
Οι μηχανισμοί προστασίας που θα δημιουργηθούν θα πρέπει να περιλαμβάνουν:
- Σαφείς διαύλους υποβολής αναφορών, εντός και εκτός του οργανισμού, που θα διασφαλίζουν την εμπιστευτικότητα
- Τριαδικό σύστημα υποβολής αναφορών που θα αποτελείται από:
- Υποβολή αναφορών στις αρμόδιες αρχές —αν οι εσωτερικοί δίαυλοι δεν λειτουργούν ή δεν θα μπορούσε εύλογα να αναμένεται ότι λειτουργούν (π.χ. σε περίπτωση που η χρήση εσωτερικών διαύλων θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την αποτελεσματικότητα των ερευνητικών δράσεων των επιφορτισμένων αρχών)·
- Υποβολή αναφορών δημοσίως / στα μέσα ενημέρωσης —αν δεν αναληφθεί προσήκουσα δράση μετά την υποβολή αναφορών μέσω άλλων διαύλων, ή σε περίπτωση επικείμενου ή πρόδηλου κινδύνου για το δημόσιο συμφέρον ή ανεπανόρθωτης βλάβης·
- Υποχρεώσεις ενημέρωσης για τις αρχές και τις επιχειρήσεις, που θα πρέπει να απαντήσουν και να δώσουν συνέχεια στις αναφορές των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος εντός τριών μηνών για τους εσωτερικούς διαύλους υποβολής αναφορών·
- Πρόληψη αντίποινων και αποτελεσματική προστασία: όλες οι μορφές αντεκδίκησης απαγορεύονται και θα πρέπει να τιμωρούνται. Αν ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος υφίσταται αντίποινα, θα πρέπει να έχει πρόσβαση σε δωρεάν συμβουλές και επαρκή μέσα έννομης προστασίας (π.χ. μέτρα για την παύση της παρενόχλησης στον χώρο εργασίας ή την παρεμπόδιση απόλυσης). Στις περιπτώσεις αυτές, το βάρος της απόδειξης θα μεταφέρεται, ώστε το συγκεκριμένο πρόσωπο ή οργανισμός να πρέπει να αποδείξει ότι δεν πρόκειται για αντίποινα κατά του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος θα προστατεύονται επίσης κατά τις δικαστικές διαδικασίες, συγκεκριμένα μέσω εξαίρεσης από την ευθύνη δημοσιοποίησης των πληροφοριών.
Αποτελεσματικές διασφαλίσεις
Η πρόταση προστατεύει τους υπεύθυνους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος οι οποίοι πράγματι αποσκοπούν στη διαφύλαξη του δημοσίου συμφέροντος. Περιλαμβάνει, επομένως, διασφαλίσεις προκειμένου να αποθαρρύνονται οι δόλιες ή καταχρηστικές αναφορές και να αποτρέπονται αδικαιολόγητες ζημίες στη φήμη των ατόμων. Όσοι επηρεάζονται από αναφορά μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος θα απολαύουν πλήρως του τεκμηρίου της αθωότητας, του δικαιώματος πραγματικής προσφυγής, δίκαιης δίκης και του δικαιώματος υπεράσπισης.
Ιστορικό
Η προστασία που παρέχεται στους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος σε ολόκληρη την ΕΕ είναι επί του παρόντος κατακερματισμένη και άνιση. Μόνο 10 κράτη μέλη της ΕΕ προς το παρόν διασφαλίζουν ότι οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος προστατεύονται πλήρως. Στις υπόλοιπες χώρες, η προστασία που παρέχεται είναι μερική και εφαρμόζεται μόνο σε συγκεκριμένους τομείς ή κατηγορίες εργαζομένων.
Η πρόταση της Επιτροπής βασίζεται στη σύσταση του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2014 για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, στην οποία αναφέρεται ότι «τα κράτη μέλη διαθέτουν ένα κανονιστικό, θεσμικό και δικαστικό πλαίσιο για την προστασία των ατόμων που, στο πλαίσιο της σχέσης εργασίας τους, αναφέρουν ή αποκαλύπτουν πληροφορίες σχετικά με απειλές ή ζημίες για το δημόσιο συμφέρον» και στην οποία καθορίζονται οι αρχές που καθοδηγούν τα κράτη κατά τη θέσπιση ή την αναθεώρηση των εν λόγω πλαισίων.
Στα συμπεράσματά του για τη φορολογική διαφάνεια, της 11ης Οκτωβρίου 2016, το Συμβούλιο παρότρυνε την Επιτροπή να διερευνήσει τη δυνατότητα μελλοντικής δράσης της ΕΕ. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις έχουν επανειλημμένα ζητήσει να θεσπιστεί νομοθεσία σε επίπεδο ΕΕ για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος που ενεργούν προς το δημόσιο συμφέρον.
Η Επιτροπή δεσμεύτηκε να λάβει μέτρα για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, όπως οι δημοσιογραφικές πηγές, κατά το δεύτερο ετήσιο συμπόσιο για τα θεμελιώδη δικαιώματα τον Νοέμβριο του 2016, με θέμα «Πολυφωνία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και δημοκρατία».
Η ενίσχυση της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος υλοποιεί επίσης τη δέσμευση που ανέλαβε η Επιτροπή να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στο σκέλος της επιβολής του ενωσιακού δικαίου, όπως αναφέρεται στην ανακοίνωσή της του 2016 σχετικά με το δίκαιο της ΕΕ: Καλύτερη εφαρμογή για καλύτερα αποτελέσματα».
