του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Ο 21ος αιώνας έφερε πολλές αλλαγές στην ανθρωπότητα, οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ως απειλές αλλά και ως ευκαιρίες για την καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των ανθρώπων. Τόσο σε επίπεδο επιστημόνων ατομικά όσο και σε επίπεδο θεσμικών και κρατικών παραγόντων τίθενται προβληματικές του τύπου: χρησιμότητα της τεχνητής νοημοσύνης, ρύθμιση των κολοσσών εταιριών Google, Facebook, Amazon σε σχέση με τα δημόσια αγαθά, οι αγορές και πώς επηρεάζουν τις δημοκρατικές ελευθερίες και γενικά πώς οι αλγόριθμοι σχετίζονται με την ανθρώπινη βούληση και αξιοπρέπεια.
Το θέμα που συζητείται παγκοσμίως και στα όργανα της ευρωζώνης είναι αν έχουμε περάσει στην εποχή της «μετά-δημοκρατίας», όπου αν και οι πολίτες θα έχουν όλα τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας, οι επιχειρήσεις, οι τεχνολογίες και δη οι αλγόριθμοι θα καθορίζουν τις μελλοντικές τάσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Για τον Άγγλο πολιτειολόγο–κοινωνιολόγο Colin Crouch η πολιτική μπορεί να θεωρηθεί ως ένας βασικός πυλώνας παραγωγής νόμων και επιλογών ανάπτυξης για τους πολίτες, αλλά πίσω της υπάρχουν οι δυνάμεις της αγοράς που προσδιορίζουν τις κινήσεις της (κινούν τα νήματα). Για τον Crouch, οι φάκελλοι που φθάνουν στο Ευρωκοινοβούλιο για μελέτη είναι πολλών σελίδων, εξαιρετικά πολύπλοκοι και υψηλής τεχνικής κατάρτισης (συντάσσονται σε γραφεία δικηγόρων και συμβούλων εξειδικευμένων στον κόσμο του μάνατζμεντ και των οικονομικών), ώστε ούτε οι ευρωβουλευτές, ούτε οι υπουργοί αλλά ούτε οι αρχηγοί κρατών θα είχαν το χρόνο και την ειδικότητα για να τούς μελετήσουν. Με τον τρόπο αυτό ψηφίζονται νόμοι και διατάξεις που ευνοούν τα διάφορα λόμπι και συντεχνίες και αφήνουν πολλά ερωτηματικά στους απλούς πολίτες περί της υγιούς λειτουργίας της δημοκρατίας.
Ως άμεσες συνέπειες τέτοιων πολιτικών, σε συνδυασμό με το μεταναστευτικό ρεύμα των τελευταίων ετών, αυξήθηκε ο λαϊκισμός, οδήγησαν την Μ. Βρεταννία εκτός Ευρώπης και άλλα κράτη στον απολυταρχισμό (Ουγγαρία, Πολωνία). Βέβαια, η εκλογική νίκη των κομμάτων του «αντί-λαϊκισμού» στην Ολλανδία και η νίκη του Macron στην Γαλλία μαρτυρούν μία νέα «άνοιξη» (ευρωπαϊκή, προς το παρόν) για την δημοκρατία. Ο στόχος είναι να μην απαξιωθεί το δημοκρατικό μοντέλο ανάπτυξης της Ευρώπης και στην θέση του κυριαρχήσουν η απολυταρχία, η τεχνοκρατία, δη η «αλγοριθμοκρατία».
Δημόσια αγαθά – Κολοσσοί του Διαδικτύου
Ο Ισραηλινός ιστορικός Yuval Noah Harari στο πρόσφατο βιβλίο του «Homo deus. Une breve histoire de l’avenir» (εκδόσεις Albin Michel, 464 σελ., 2017), περιγράφει δύο βασικά σενάρια για το μέλλον της ανθρωπότητας. Το πρώτο ονομάζεται «τεχνο-ανθρωποκεντρικό» και το δεύτερο «dataisme», η θρησκεία των δεδομένων. Στο πρώτο σενάριο οι τεχνολογίες, κυρίως η βίο-μηχανική (bio-engineering), θα είναι στις υπηρεσίες αύξησης των γνωστικών ικανοτήτων, συναισθηματικών ή φυσικών του ανθρώπου. Ο άνθρωπος θα είναι ως ένα είδος βιομηχανικού προϊόντος όπως άλλα όμοια είδη. Στο δεύτερο σενάριο ο άνθρωπος θα γίνεται όλο και λιγότερο σημαντικός και η εξουσία του θα περάσει στους αλγόριθμους της τεχνητής νοημοσύνης, ικανούς να επεξεργάζονται «μέγα-δεδομένα» (γίνεται ένα «hacking» της ανθρωπότητας από τις έξυπνες μηχανές).
Ο συγγραφέας εξηγεί ότι στο πρώτο σενάριο δημιουργούνται ανισότητες μεταξύ της πλειοψηφίας των ανθρώπων από την μία μεριά και της νέας τάξης «υπερανθρώπων» από την άλλη, αλλά τελικά η ανθρωπότητα συνεχίζει να κυριαρχεί στον κόσμο. Στο δεύτερο σενάριο δεν υπάρχουν «υπεράνθρωποι» αλλά τεχνητή νοημοσύνη και αλγόριθμοι και είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζει κάποιος πώς αυτό θα λειτουργήσει ακριβώς. Βέβαια, προτού φθάσουμε σε αυτό το αποκαρδιωτικό σενάριο θα υπάρχουν προβλήματα, για παράδειγμα, αντικατάστασης επαγγελμάτων και λειτουργημάτων από μηχανές: οδηγοί ταξί, ιατροί, νομικοί, …
Παρά τα σενάρια αυτά, τα εξωπραγματικά και ενοχλητικά για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, θα πρέπει να δημιουργηθούν αναχώματα τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και από τα κράτη μέλη ατομικά. Η ερώτηση που τίθεται είναι η δημόσια χρησιμότητα των κολοσσών του Διαδικτύου, Google, Facebook, Amazon. Για τους υπερασπιστές αυτής της ιδέας, οι επιχειρήσεις αυτές των οποίων τα οικονομικά μεγέθη ξεπερνούν αυτά πολλών κρατών, πρέπει να υπόκεινται σε κάποια ρύθμιση. Βρίσκονται σε καθεστώς σχεδόν-μονοπωλίου στις αγορές και επηρεάζουν με τις επενδύσεις τους το μέλλον της παραγωγής και διακίνησης προϊόντων, υπηρεσιών και ιδεών.
Η Google προτείνει έρευνες και ηλεκτρονικές διαφημίσεις αλλά και συνδεμένα αντικείμενα και αυτόνομα αυτοκίνητα. Το κοινωνικό δίκτυο του Facebook εξαγόρασε What-sApp και Instagram. Η Amazon διαφοροποιείται μέσα στις δραστηριότητες αποθήκευσης των δεδομένων, της τηλεόρασης, κατέχει στόλο αεροσκαφών και ο ιδρυτής της εξαγόρασε την Washington Post. Και οι τρείς είναι γοητευμένες από την τεχνητή νοημοσύνη και τις πιθανές οικονομικές συνέπειές της.
Μέσα στο ενδιαφέρον βιβλίο του «Move Fast and Break Things. How Google, Facebook and Amazon cornered Culture and what it means for all of us» (εκδ. Macmillan, 320 σελ., 2017), ο Jonathan Taplin αναφέρει: «Πρέπει να αποφασιστεί εάν αυτές οι εταιρίες είναι φυσικά μονοπώλια που πρέπει να ρυθμιστούν, ή να διατηρήσουμε το καθεστώς, προσποιούμενοι ότι αυτές δεν προκαλούν βλάβη ούτε στην ιδιωτική μας ζωή ούτε στην δημοκρατία μας». Θεωρώντας τις Google, Facebook, Amazon ως εταιρίες κοινού ενδιαφέροντος και χρήσης, όπως ηλεκτρισμός, νερό, τηλεπικοινωνίες, θα πρέπει να τύχουν μιας επίβλεψης και μιας κρατικής ρύθμισης με στόχο να εξασφαλιστούν δίκαια τιμολόγηση υπηρεσιών και ενίσχυσης του σωστού ανταγωνισμού.
Ο χρόνος έχει έρθει για ώριμη σκέψη των συνεπειών αυτών των μονοπωλίων και αν η δημοκρατία θα συνεχίσει να είναι το καταφύγιο της ελεύθερης διανόησης και πηγή έμπνευσης για όλους μας.
*Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης, Ακαδημαϊκός-Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας, Ακαδημαϊκός-Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, DistinguishedResearchProfessor, Audencia Business School France
