του Ηλία Καραβόλια
Τριάντα χρόνια ακριβώς πέρασαν μετά το μεγάλο ιστορικό γεγονός της πτώσης του τείχους στο Βερολίνο. Τριάντα χρόνια που άλλαξαν την δομή των ευρωπαικών κοινωνιών μετά και την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν η ίδια Ιστορία που περνούσε μπροστά απο τις οθόνες μας και διαμόρφωνε το μέλλον. Το πολιτικό υποκείμενο που καλείται λαός, οι κοινωνίες, οι οικονομίες, οι θεσμοί, διένυσαν απο τότε μια τεράστια απόσταση βελτίωσης και προόδου σε κάθε τομέα. Ο αέρας του φιλελευθερισμού σκόρπισε παντού στον κόσμο μια αισιοδοξία για ένα καλύτερο μέλλον. Ο ολοκληρωτισμός του σοβιετικού υπερκράτους που εξουσίαζε τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έμοιαζε παρελθόν. Η Δύση φαινότανε να κερδίζει το στοίχημα του καπιταλισμού. Οι λαοί μπορούσαν να γίνουν ’’ελεύθεροι’’ πολίτες με απεριόριστα δικαιώματα για την ζωή τους και να μυηθούν στο μεγάλο μυστικό του συστήματος: την αποενοχοποιημένη κατανάλωση.
Η ενωμένη Γερμανία ήταν το μείζον συμβολικό γεγονός της μεταπολεμικής Ευρώπης. Ο κομμουνισμός δεν μπορούσε πια να διαφεντεύει τις μάζες. Ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής και κατανάλωσης,με βάση τον κεντρικό σχεδιασμό, έπνεε τα λοίσθια. Οι οπαδοί του υπερφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου απέρριπταν και τις κευνσιανές θεωρίες και άρχισαν να εξυμνούν σπουδαίους στοχαστές όπως ο Ηayek, o Von Mizes, o Friedman. Η Δύση φαινότανε να κέρδιζε στα σημεία την Ανατολή και το σοβιετικό ολοκληρωτικό καθεστώς.
Που βρισκόμαστε όμως σήμερα; Πόσο ’’ελεύθερος’’ πραγματικά είναι ο ανατολικογερμανός που πριν τριάντα χρόνια κατεδάφιζε το τείχος ; Πόσο ’’ελεύθεροι’’ είναι πραγματικά οι πρώην ανατολικο-ευρωπαίοι; Κανείς δεν αμφισβητεί ότι οι ζωές τους άλλαξαν. Νέες ευκαιρίες, καθολική πρόσβαση στην δυτική εκπαίδευση, απελευθέρωση αγορών και επαγγελμάτων αύξηση δεξιοτήτων, άνοδος εισοδημάτων. Όλα αυτά έχουν δομήσει κοινωνίες οργανωμένης αγοράς χωρίς κεντρικό σχεδιασμό και κρατικό παρεμβατισμό.
Η ’’ελευθερία’’ όμως είναι σχετική έννοια. Οι πολίτες της Ευρώπης-οχι μόνο της Ανατολικής- ζούν σήμερα ως εργοδότες του εαυτού τους. Ως ατομικές επιχειρήσεις που παλεύουν καθημερινά με τα νοητικά ισοζύγια της εγκεφαλικής λογιστικής. Ζούμε εθισμένοι ως μονίμως υπερχρεωμένοι: νοικοκυριά, επιχειρήσεις, ιδιώτες, κράτη. Η κατανάλωση -ως πράξη απελευθέρωσης απο τον καταναγκασμό των στερήσεων που εμφύτευε η βιοπολιτική του σοβιετικού πατερναλισμού- έγινε υπερκατανάλωση με δανεικά. Η νέα βιοπολιτική προκαλεί καθίζηση στον ψυχισμό μέσω του χρέους, της εργασιακής ανασφάλειας, της χαώδους γεωπολιτικής, του ανταγωνισμού μεταξύ της αμερικανικής ηγεμονίας και των λοιπών ισχυρών κρατών.
Τα δε τραπεζικά συστήματα των λαών τη Ευρώπης συνωμότησαν φανερά με τις πολιτικές ηγεσίες και σώθηκαν απο μαζικές χρεοκοπίες κοινωνικοποιώντας τις ζημίες απο την εισαγόμενη κρίση μετά το 2008 στις ΗΠΑ. Συμπέρασμα; Η απορρύθμιση των αγορών και ο νεοφιλελευθερισμός έχουν μετατρέψει το συλλογικό πολιτικό υποκείμενο σε ιστορικό υποκείμενο που ζεί σε φάση μετάβασης : περνάει πλέον στην εποχή όπου οι συλλογικότητες οργανώνονται για να έχουν ημερομηνία λήξης, χωρίς επαναστατικό πρόταγμα, χωρίς ιδεολογικοπολιτικό υπόβαθρο, χωρίς στοχοπροσήλωση στις διεκδικήσεις. Μια ρευστή λαική εξέγερση των απολιτίκ θα ’’παράγει’’ και άλλους Macron στην Ευρώπη, και άλλους Τrump σε ΗΠΑ και Ρωσία. Και ηγέτες τύπου Erdogan και Putin θα κινούνται στην σκακιέρα της Μ.Ανατολής ως ισχυροί παίχτες ενός γεωπολιτικού παίγνιου που σκορπάει τον θάνατο και στέλνει στην Ευρώπη εκατομμύρια πρόσφυγες και μετανάστες. Αυτό το τείχος μεταξύ των εμμονικών μιλιταριστικών πολιτικών ηγεσιών δεν μπορούν να το προσπεράσουν οι λαοί, δυστυχώς, όση δημοκρατία και αν έχει κατακτηθεί.
Η πτώση του τείχους του Βερολίνου έδωσε την ευκαιρία σε εκατομμύρια ανθρώπων να γευθούν την ελευθερία της επιλογής, την χρήση των καθολικών ατομικών δικαιωμάτων, την ευκαιρία για κοινωνική κινητικότητα. Ουδείς αμφιβάλλει για τις αρνητικές συνέπειες των σοβιετικών δεκαετιών στην Ιστορία. Και ουδείς εχέφρων ξεχνάει τον σταλινισμό και την κακή κομμουνιστική επιρροή σε πολλές χώρες. Όμως σήμερα τα νέα τείχη που υψώνονται στις κοινωνίες είναι αόρατα. Είναι φτιαγμένα απο άλλο υλικό: αυτό του κοινωνικού αυτοματισμού που δεν χωρίζει τους ανθρώπους σε κομμουνιστές και μή, σε αριστερούς και δεξιούς αλλά σε μια και μόνη κατηγοριοποίηση : στους ’’απο πάνω’’ και στους ’’ απο κάτω’’. Και γι αυτό δεν ευθύνεται κανένας άλλος παρά μόνο ο μανιακός καπιταλισμός που γεννάει ασταμάτητα ταξικές ανισότητες.
Μπορεί να έπεσε το τείχος του Βερολίνου, μπορεί να γκρεμίστηκε συνθέμελα το σοβιετικό μοντέλο, μπορεί να είδαν ελευθερία στις επιλογές τους οι λαοί που ασφυκτιούσαν κάτω απο οικονομίες ολοκληρωτικού τύπου, όμως μια ματιά στις μετακομμουνιστικές χώρες δείχνει ότι ο καπιταλισμός δεν γεννάει μόνο ευκαιρίες. Γεννάει και ατυχίες, και ανισότητες, και αδικίες. Το υψωμένο τείχος αυτών που πλουτίζουν αποκομίζοντας παρασιτικό κέρδος και αποσπώντας υπεραξία απο τους σύγχρονους προλετάριους των ευτελιστικών μισθών - σε πολλές χώρες της Ευρώπης και σίγουρα στην Λατινική Αμερική- είναι τόσο ισχυρό που έχει οδηγήσει ακόμη και αριστερές λαικιστικές ή/και σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές σε πλήρη ταύτιση με τα συστημικά αποτελέσματα της απελευθέρωσης των αγορών. Ο νεοκομμουνισμός ειδικά της Λατινικής Αμερικής είναι εμφανές ότι απέτυχε. Μαζί τους όμως κατέρρευσε και το μοντέλο της ιμπεριαλιστικής πολιτικής αμερικανών και ευρωπαίων που ιδιωτικοποίησαν μέσω δικών τους εκλεκτών ακόμα και το νερό.
Ελάχιστοι ίσως να νοσταλγούν ακόμα τον κομμουνισμό. Μερικοί περιμένουν ακόμη τον σοσιαλισμό. Οι περισσότεροι όμως ζούν μέσα στον καπιταλισμό ξέροντας ότι δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά και αποδεχόμενοι την μοίρα τους. Άραγε πόσους βαθμούς υποκειμενικής αλλά και συλλογικής ελευθερίας κρύβει αυτό ; Και πόσο διαφέρει απο τον κεντρικό σχεδιασμό της σοβιετικής οικονομίας ένα μονεταριστικό μοντέλο όπως αυτό που προωθεί συνεχώς το ’’Κρεμλίνο’’ των Βρυξελλών, επιβάλλοντας λιτότητα και πιστωτική ασφυξία στους απείθαρχους νότιους ; Και πόσο ο πατερναλισμός πριν την πτώση του τείχους διαφέρει απο τον χρηματοπιστωτικό κευνσιανισμό της εποχής που έξυπνα χρησιμοποιεί το διαδίκτυο ως χωρική διέξοδο του αεικίνητου πλανητικού κεφαλαίου;
Μακριά απο μένα η αναγνώριση του σοβιετικού ολοκληρωτικού και σχεδόν απάνθρωπου σταλινικού μοντέλου. Αλλά εξ ισου απέχθεια αρχίζω να νιώθω και για αυτό το νεοφιλελεύθερο δαρβινικό οικονομικό σύστημα που γραναζοποιεί και αλλοτριώνει τα υποκείμενα, τα μετατρέπει σκλάβους του εαυτού τους και που δυστυχώς τους εμποδίζει να δουν το αόρατο τείχος της ταξικής πραγματικότητας μήπως τουλάχιστον κάποτε ανοίξουν κάποιες ρωγμές...
