του Πήτερ Φρανκοπάν*
Συχνά ξεχνάμε γιατί διδασκόμαστε Ιστορία. Ωστόσο, το παρελθόν μάς βοηθάει να κατανοήσουμε το μέλλον, αλλά και μάς διδάσκει. Τί κρίμα που δεν βρέθηκε χώρος στο νέο αναλυτικό μας πρόγραμμα για την βυζαντινή ιστορία. Και όμως, το ανατολικό μισό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήκμαζε για πολύ καιρό μετά που η Ρώμη είχε βυθιστεί στην παρακμή, κατά την ύστατη αρχαιότητα. Δυστυχώς, καθώς γενιές ολόκληρες δεν έχουν διδαχθεί τίποτα για την πανίσχυρη ανατολική Μεσόγειο –που άλλοτε κυριαρχούσε από την Βενετία ως την Παλαιστίνη και από την βόρειο Αφρική ως Καύκασο– χάνονται στην αχλύ του χρόνου και τα διδάγματα που θα μπορούσαμε να έχουμε αντλήσει από το παρελθόν –και τα οποία σήμερα η Ευρώπη τα χρειάζεται περισσότερο από ποτέ.
Σαν την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε μία πολυεθνική και πολύγλωσση κοινοπολιτεία που κάλυπτε διαφορετικά κλίματα και οικονομίες: από τις ακμάζουσες πολιτείες και τα εμπορικά κέντρα, ως τα πολύβουα λιμάνια και τους μικρούς αγροτικούς συνοικισμούς. Επιπλέον, διέθετε κοινό νόμισμα –του οποίου μάλιστα η αξία παρέμεινε σταθερή επί αιώνες.
Σε αντίθεση με τις λαϊκές δοξασίες που αντηχούν καθημερινά σχεδόν στο Κοινοβούλιό μας, όπου οι βουλευτές χαρακτηρίζουν «βυζαντινή» κάθε περίπλοκη νομοθεσία και υπερβολική ρύθμιση της οικονομίας, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν μάλλον υπόδειγμα διακυβέρνησης, ιδίως στους τομείς όπου σήμερα η ΕΕ …κλυδωνίζεται. Σε αντίθεση με την ΕΕ, το Βυζάντιο δεν χαρακτηριζόταν από αναποτελεσματικότητα και ποικιλομορφία όσον αφορά στην φορολογία. Τα κέρδη δεν μπορούσαν να μεταφερθούν σε κάποια πιο ελκυστική περιοχή, υπονομεύοντας την συνοχή της αυτοκρατορίας. Στο Βυζάντιο το κράτος ήταν ισχνό, απλό και αποτελεσματικό.
Ελευθερία από την φορολόγηση
Δεν ετίθετο καν το ζήτημα να εφαρμοστούν διαφορετικοί κανόνες και φορολογικές πολιτικές στις διαφορετικές περιοχές της Αυτοκρατορίας. Η νομισματική ενότητα προϋπέθετε την δημοσιονομική, οικονομική και πολιτική ενότητα. Οι φόροι όδευαν προς το κέντρο από τις περιφέρειες και ήταν αποδεκτό οι πόροι των πλούσιων περιοχών να χρηματοδοτούν τις ολιγότερο ευνοημένες αυτοκρατορικές κτήσεις. Φυσικά, δεν έλλειπαν τα παράπονα: η ελευθερία, έγραψε ένας συγγραφέας του 11ου αιώνα, είναι συνώνυμη με την απαλλαγή από την φορολόγηση.
Αν οι σημερινοί ευρωκράτες είχαν την ευκαιρία να διδαχθούν από την δομή της Αυτοκρατορίας, θα μάθαιναν πώς αντιμετωπίστηκε μία χρόνια ύφεση, η οποία εμφανίστηκε από μία ανάλογη σύμπτωση αρνητικών συγκυριών σαν αυτή που σήμερα συρρικνώνει τις δυτικές οικονομίες. Την δεκαετία του 1070, οι κρατικοί πόροι κατέρρευσαν ενώ οι βασικές δαπάνες (όπως οι στρατιωτικές) συνέχισαν να αυξάνουν. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από την μονιμοποίηση μιας κρίσης ρευστότητας. Η κατάσταση ήταν τόσο τραγική, που οι πύλες του κρατικού θησαυροφυλακίου παρέμεναν ξεκλείδωτες. Όπως έγραφε ένας χρονικογράφος της εποχής, δεν υπήρχε λόγος να φυλάσσονται μια και δεν υπήρχε τίποτα να κλαπεί.
Δεν υπήρξε έλεος για τους υπεύθυνους της κρίσης. Η λαϊκή δυσαρέσκεια οδήγησε σε εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στην κορυφή του κράτους. Πολλοί αξιωματούχοι καθαιρέθηκαν κακήν-κακώς και αρκετοί εγκλείσθηκαν με το ζόρι σε μοναστήρια –υποτίθεται για να έχουν την ευκαιρία να προσευχηθούν για να τους συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους.
Η κρίση, μάλιστα, έφθασε στο σημείο να γεννήσει μία φιγούρα παρόμοια με τον Ν.Φαράτζ, που εξηγούσε «τόσο πειστικά» πώς φτάσαμε στην κρίση ώστε, σύμφωνα με τον χρονικογράφο της εποχής, ο λαός «τού παραχωρούσε ευχαρίστως την προτεραιότητα» και τον υποδεχόταν όπου κι αν πήγαινε με ζητωκραυγές και χειροκροτήματα. Ήταν σαν μια ανάσα φρέσκου αέρα σε μιαν εποχή που η παλιά φρουρά έμοιαζε παραλυμένη από την αναποφασιστικότητα και την καταφανή απουσία νέων ιδεών. Δύσκολα θα αντέλεγε κανείς σε αυτό που όλοι ισχυρίζονταν, ότι οι ηγέτες ήταν απλά ανίκανοι.
Βυζαντινή «ποσοτική διευκόλυνση»
Τα ημίμετρα που εφαρμόστηκαν προς αντιμετώπιση της κρίσης αποδείχθηκαν καταστροφικά και εντελώς ακατάλληλα για την επίλυση των συγκεκριμένων προβλημάτων. Αρχικά επιχειρήθηκε η υποτίμηση του νομίσματος, με την κοπή όλο και περισσότερων νέων κερμάτων, με ολοένα και μικρότερη περιεκτικότητα σε πολύτιμα μέταλλα –με άλλα λόγια, μία μορφή «ποσοτικής διευκόλυνσης». Εις μάτην. Ήταν σαν να σκεπάζεις με γύψο ένα τραύμα από πυροβολισμό.
Καθώς η κατάσταση πήγαινε από το κακό στο χειρότερο, σήμανε η ώρα για την ριζική αντικατάσταση της παλιάς φρουράς. Εμφανίστηκε μία νέα πολιτική γενιά, που ήταν φορέας νέων, ριζοσπαστικών αντιλήψεων. Ορισμένοι πρότειναν μία πολιτική ανάλογη με εκείνη των γερμανικών πακέτων διάσωσης –που ωστόσο δεν υλοποιήθηκε ποτέ, αν και κάποια στιγμή φάνηκε να έχει απήχηση. Καθώς όμως άρχισαν να σπανίζουν τα τρόφιμα και η αστάθεια μεταβαλλόταν σε αποκάλυψη, δεν έμεινε άλλη επιλογή από την αποφασιστική δράση.
Η λύση εμφανίστηκε ως τρίπτυχο. Κατ’ αρχήν, το ισχύον νόμισμα καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από ένα καινούργιο, η ισοτιμία του οποίου αντανακλούσε επακριβώς την αντικειμενική του αξία. Δεύτερον, το φορολογικό σύστημα επανασχεδιάστηκε εκ βάθρων και βασικό κριτήριο του ύψους της φορολογίας ήταν ποιος κατείχε τί στο σύνολο της αυτοκρατορίας. Τέλος, μειώθηκαν οι δασμοί και ήρθησαν οι περιορισμοί στο εμπόριο, ώστε να ενθαρρυνθούν οι κεφαλαιούχοι να επενδύσουν στο εμπόριο και όχι στην απόκτηση ακίνητης περιουσίας και τιμαλφών.
Η κατάσταση της Αυτοκρατορίας ήταν τόσο άθλια που, προκειμένου να τονωθεί η οικονομία, επετράπη –τουλάχιστον για κάποιον καιρό– στους ξένους επενδυτές να εκτοπίζουν τους γηγενείς. Αλλά τα μέτρα δούλεψαν –και, μάλιστα, σε αντίθεση με τους αρχικούς φόβους, απεδείχθησαν τελικά πολύ λιγότερο επώδυνα και ο ασθενής, που έμοιαζε καταδικασμένος από οικονομική καρδιακή ανακοπή, ανένηψε!
Τελικά, ο Ν.Φαράτζ του 11ου αιώνα δεν επικράτησε, αν και προετοίμασε το έδαφος για την άνοδο στην εξουσία ενός αληθινά καλού υποψήφιου. Το όνομα του ανθρώπου που ανοικοδόμησε το Βυζάντιο ήταν Αλέξιος Κομνηνός –ο οποίος, ωστόσο, δεν απέφυγε να καταβάλει το αντίτιμο της επιτυχίας των μεταρρυθμίσεών του: έζησε περιφρονημένος και μισούμενος για τις δύσκολες αποφάσεις που έλαβε και αγνοήθηκε από την Ιστορία για πολλούς αιώνες μετά τον θάνατό του.
Ίσως και σήμερα να αναζητούμε έναν ηγέτη που να διακρίνεται από εξίσου απεριόριστη τόλμη και αποφασιστικότητα.
*Καθηγητής Ιστορίας στην Οξφόρδη
