του Αντώνη Κεφαλά
Μέχρι τώρα, η προσοχή όλων μας για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) επικεντρώθηκε στον οικονομικό τομέα: πόσο γρήγορα θα αποφασίσει, τι ποσά θα χορηγήσει και με ποιους όρους. Η έκδοση ή μη ευρωομολόγου σχεδόν μονοπώλησε τα πρωτοσέλιδα, με τον ρόλο της αδύναμη προέδρου Ursula von der Leyen να ακολουθεί. Οι πρώτες εντυπώσεις του κοινού είναι για μία μάλλον χλιαρή απάντηση στην κρίση του κορωνοϊού. Η τελική εκτίμηση περιμένει την απόφαση για την κατανομή των πόρων του ειδικού ταμείου για την πανδημία: ποιο ποσοστό θα είναι δάνεια και ποιο επιχορηγήσεις. Τα βασικά θέματα της αμοιβαιότητας του και συγχώρεσης του χρέους δεν συζητούνται καν.
Η Ευρώπη, όμως, είναι κάτι πολύ περισσότερο από τους οικονομικούς πόρους. Είναι η Ευρώπη της ειρήνης, της αλληλεγγύης, της ευημερίας, της κοινωνικής συνοχής. Είναι η Ευρώπη που ασπάζεται ένα κοινό σύστημα αξιών – την προάσπιση των ατομικών δικαιωμάτων, όπως αυτά προσδιορίστηκαν από την Γαλλική Επανάσταση και το Αμερικανικό Σύνταγμα, την ελευθερία του λόγου, της προοπτικής ότι τα παιδιά θα μπορούν να έχουν μία καλύτερη ζωή από αυτή των γονέων τους. Είναι η Ευρώπη που σέβεται, προφυλάσσει και εξελίσσει την δημοκρατία – τους θεσμούς της και τις διαδικασίες της.
Στην κρίση του κορωνοϊού, αυτή η Ευρώπη αποδείχτηκε ελλειμματική.
Ποια είναι η Ευρώπη;
Σήμερα, η Ευρώπη είναι πρωταρχικά μία τεράστια και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτη γραφειοκρατία, που έχει μεν την ισχύ να εκδίδει νόμους και οδηγίες αλλά, σε αντίθεση με μία εθνική γραφειοκρατία, δεν μπορεί να τους επιβάλλει, να κινητοποιήσει ανθρώπινους πόρους, να υιοθετήσει ρηξικέλευθες διαδικασίες, να αναλάβει πρωτοβουλίες που δεν προβλέπονται από τις Συνθήκες. Το κυριότερο, είναι τελείως απροετοίμαστη να αντιμετωπίσει αναπάντεχες απειλές. Στην κρίση του κορωνοϊού το European Center for Disease Control and Prevention έλαμψε με την απουσία του: δεν πρόβλεψε την έκρηξη, την άφησε να εξαπλωθεί χωρίς έστω και όψιμα να επιδιώξει τον σχεδιασμό κοινής πολιτικής και, ακόμη, σήμερα, δεν έχει αναλάβει καμία σημαντική πρωτοβουλία για την επόμενη ημέρα.
Η κρίση έδειξε πως η Ευρώπη δεν έχει κανένας διασυνοριακό θεσμό για την διαχείριση κρίσεων. Η κατάσταση στην Ευρώπη, όπου η κάθε χώρα έκανε τελικά αυτό που ήθελε και η ίδια έκρινε ως το προσφορότερο για την δική της επικράτεια, θυμίζει την Αμερική του Tramp. Εκεί, ο επαρμένος και αμαθής πρόεδρος δεν μπόρεσε να αναλάβει ηγετικό ρόλο και η κάθε πολιτεία αφέθηκε έτσι να σηκώσει μόνη της το βάρος αποφάσεων που επηρεάζουν όλες τις ΗΠΑ. Κι αυτό σ’ ένα έντονα διχαστικό πολιτικό περιβάλλον. Στην Ευρώπη δεν είδαμε διακυβερνητικές πρωτοβουλίες, δεν αισθανθήκαμε το αίσθημα της αλληλεγγύης, δεν παρατηρήσαμε συγχρονισμό και συνεργασία σχεδόν σε κανένα επίπεδο. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η κοινή πολιτική για τον τουρισμό και το άνοιγμα της οικονομίας πάσχει από…δημιουργική ασάφεια. Στην ουσία, η κάθε χώρα είναι μόνη της.
Η γύμνια αποκαλύφθηκε και με απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας, που άνοιξε ασκούς του Αιόλου για το μέλλον της Ευρώπης. Η Επιτροπή εξετάζει αν μπορεί να στραφεί κατά της Γερμανίας αλλά η Γερμανική κυβέρνηση δεν μπορεί να στραφεί κατά του Συνταγματικού Δικαστηρίου της—το απαγορεύει το Σύνταγμα. Λόγια αέρα, δηλαδή. Στην ουσία η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει στριμωχτεί σε μία γωνία όπου διακυβεύεται το μέλλον του ευρώ και της ίδιας. Αν γίνει δεχτή η πρωτοκαθεδρία των εθνικών δικαστηρίων απέναντι στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (European Court of Justice), Ευρώπη δεν υπάρχει.
Ήδη, τα κόμματα εξουσίας στην Πολωνία και στην Ουγγαρία πανηγυρίζουν. Η αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Vera Jourava, που έχει το χαρτοφυλάκιο για τις αξίες και την διαφάνεια, παραδέχτηκε πως η Ένωση δεν έχει ουσιαστικά όπλα κατά των κρατών που δεν ακολουθούν τις βασικές αρχές της. Η εφαρμογή του άρθρου 7 της Συνθήκης του Άμστερνταμ το 1997, όπως ενσωματώθηκε στο κοινοτικό δίκαιο με την Συνθήκη της Νίκαιας το 2001, προβλέπει την αναστολή της ιδιότητας ως κράτους-μέλη όταν παραβιάζονται συστηματικά οι δημοκρατικές αρχές, Η απόφαση αυτή, όμως, μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην αποχώρηση των …ενόχων. Ως μόνη διέξοδος εμφανίζεται η παρακράτηση των επιδοτήσεων και άλλων κεφαλαίων που δίνει η Ε.Ε. αλλά και πάλι εγκυμονεί ο κίνδυνος της αποχώρησης.
Όμοια ανίσχυρη εμφανίζεται η Ε.Ε. απέναντι στα χρυσά διαβατήρια της Βουλγαρίας και της Κύπρου -- όπου ουσιαστικά η ευρωπαϊκή υπηκοότητα πωλείται σε όποιον διαθέτει χρήματα – άσχετα με το ποιόν του. Ή, απέναντι στην Μάλτα, όπου ακόμη δεν έχει πάρει τον επίσημο δρόμο η δίωξη των ατόμων που διέταξαν και εκτέλεσαν την δολοφονία της Daphne Caruana Galizia. Στο μεταξύ, ο Orban αισθάνεται άνετα να συλλαμβάνει άτομα που τον κατηγορούν πως συμπεριφέρεται ως δικτάτορας. Και η Jourava απλά να λέει πως διαφωνεί μεν, αλλά είναι ανίσχυρη δε διότι, και στις δύο περιπτώσεις της Ουγγαρίας και της Πολωνίας, οι κυβερνήσεις έχουν προκύψει από ελεύθερες εκλογές.
Η κρίση του κορωνοϊού, έχει υπονομεύσει το κράτος δικαίου. Σε ορισμένες χώρες, το φαινόμενο μπορεί να είναι προσωρινό και να υποχωρήσει με την επιστροφή στην κανονικότητα. Σε άλλες, όμως, όπου οι δημοκρατικοί θεσμοί δεν έχουν προλάβει να αποκτήσουν βαθιές ρίζες, ο κίνδυνος είναι πολύ πιο έντονος. Η κρίση ανέδειξε τις εγγενείς διαρθρωτικές αδυναμίες του ευρωπαϊκού ενωτικού εγχειρήματος. Ο δρόμος μπροστά θυμίζει το ποίημα του Robert Frost: είτε θα υπάρξει εμβάθυνση με ταυτόχρονη ισχυροποίηση των δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών είτε η Ευρώπη θα βρεθεί σε μη αντιστρεφόμενη κατηφόρα διάλυσης. Σε μία εποχή όπου οι δύο μεγάλες δυνάμεις των ΗΠΑ και της Κίνας βρίσκονται σε υποχώρηση, η σύγχρονη Ευρώπη μπορεί να αναδειχθεί σε ισχυρό, εξισορροπητικό και ηγετικό πόλο. Αυτή είναι η τελική πρόκληση: να ξεπεράσει τους αιώνες των ιστορικών ρήξεων και να εμφανιστεί στο διεθνές προσκήνιο ως παράγων σταθερότητας και πρωτοπορίας. Ως ο τελευταίος υπερασπιστής της δημοκρατίας. Διαφορετικά θα καταδικαστεί στο παρελθόν της.
