των Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη και Μιχάλη Δούμπου*
Σε ένα προηγούμενο άρθρο μας εξετάσαμε την Επιχειρησιακή Έρευνα (ΕΕ) ως εργαλείο υποστήριξης αποφάσεων σε επιχειρήσεις και οργανισμούς (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, Ναυτεμπορική, Δευτέρα 15 Μαρτίου 2021).
Η πολυκριτήρια μεθοδολογία (ΠΜ) αποτελεί ένα εξελιγμένο χώρο της ΕΕ, ο οποίος έχει γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Βασικό ρόλο στην ανάπτυξη και διάδοση της ΠΜ αποτέλεσε η απλή διαπίστωση ότι η επίλυση πολύπλοκων και ιδιαίτερα σημαντικών προβλημάτων λήψης αποφάσεων δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιείται μέσω μιας μονόπλευρης και μονοδιάστατης ανάλυσης.
Ο εμπνευστής της Ευρωπαϊκής Σχολής Πολυκριτήριας Υποστήριξης Αποφάσεων Bernard Roy στο βιβλίο του Methodologie Multicritere d’aide a la decision, Ed. Economica, 1985, θεωρεί διαδοχικά τις ακόλουθες έννοιες.
- Οι έννοιες της απόφασης, η διαδικασία της απόφασης και η υποστήριξη αποφάσεων.
- Η έννοια της εναλλακτικής λύσης, στήριγμα για την υποστήριξη των αποφάσεων.
- Το πνευματικό πλαίσιο για τη διατύπωση της υποστήριξης της απόφασης με την παρουσίαση των τεσσάρων προβληματικών αναφοράς.
- Οι βασικές έννοιες και δομές που είναι χρήσιμες για τη μοντελοποίηση των προτιμήσεων.
- Η μοντελοποίηση των συνεπειών των εναλλακτικών λύσεων.
- Η κεντρικής έννοια του κριτηρίου.
Μεθοδολογικό πλαίσιο
Ο Β. Roy δίνει τον ακόλουθο ορισμό της υποστήριξης της απόφασης: «Η υποστήριξη της απόφασης είναι η δραστηριότητα ενός ατόμου που στηριζόμενος σε καθαρά σαφή αλλά όχι απαραίτητα πλήρως τυποποιημένα μοντέλα, συνεισφέρει στην απόκτηση στοιχείων απάντησης που θέτει ένας συμμετέχων σε μια διαδικασία απόφασης (λήπτης απόφασης), στοιχεία που συμβάλλουν στη διαφώτιση της απόφασης και συνήθως συνιστούν ή απλά προωθούν μια φυσική συμπεριφορά που ενδέχεται να αυξήσει τη συνοχή μεταξύ της εξέλιξης της διαδικασίας από τη μια πλευρά, των στόχων και του συστήματος αξιών στην υπηρεσία των οποίων αυτός ο συμμετέχων τοποθετείται από την άλλη πλευρά». Για το συγγραφέα υπάρχει μια διαφορετική φιλοδοξία: «να σκεφτείς την αλλαγή που ετοιμάζει η διαδικασία απόφασης με τέτοιο τρόπο ώστε να αυξηθεί η συνοχή μεταξύ των στόχων και του συστήματος αξιών του ατόμου για τον οποίο ή στο όνομα του οποίου θα εφαρμοστεί η υποστήριξη της απόφασης».
Επίπεδο Ι: Αντικείμενο της απόφασης και πλαίσιo της σύστασης
- Κάτω από ποιά μορφή πρέπει να μοντελοποιηθεί η απόφαση;
- Πώς διαφοροποιούνται οι διάφορες δυνατότητες δράσης;
- Πού τοποθετείται το σύνορο μεταξύ αυτού που είναι πιθανόν και αυτού που δεν είναι;
- Μέσα σε ποιό πνεύμα γίνεται η επεξεργασία των μοντέλων;
- Ποιά μορφή πρέπει να πάρει μια ενδεχόμενη σύσταση;
Επίπεδο ΙΙ: Ανάλυση των συνεπειών και επεξεργασία των κριτηρίων
- Ανάλογα, με τη μορφή που μοντελοποιήθηκε, η απόφαση προϋποθέτει την εξέλιξη της διαδικασίας;
- Ποιές είναι οι συνέπειες των πιθανών αποφάσεων πυο ενδέχεται να επηρεάσουν τους στόχους και τα συστήματα αξίας οποιουδήποτε ενδιαφερόμενου;
- Μεταξύ των συνεπειών που έχουν διευκρινιστεί, ποιές πρέπει να μοντελοποιηθούν και πως;
- Σε ποιό βαθμό κάθε συνέπεια έχει διακριτική δύναμη για να αποσαφηνίσει την απόφαση, λαμβάνοντας ιδίως υπόψη τους παράγοντες ανακρίβειας, αβεβαιότητας και απροσδιοριστίας;
- Πώς να κατασκευαστούν τα κριτήρια ικανά να λάβουν υπόψη αυτές τις συνέπειες και αυτούς τους παράγοντες;
Επίπεδο ΙΙΙ: Μοντελοποίηση των ολικών προτιμήσεων και επιχειρησιακές προσεγγίσεις σύνθεσης των επιδόσεων
- Ανάμεσα στην ποικιλία (γενικά μεγάλη) που προσφέρεται για τον καθορισμό κριτηρίων, τον τρόπο επιλογής ενός (μονοκριτήρια ανάλυση) ή αυτών (πολυκριτήρια ανάλυση) που καθιστούν δυνατή την καλύτερη κατανόηση, με σκοπό την υποστήριξη της απόφασης, το σύνολο των συνεπειών;
- Τί πρέπει να απαιτείται από μια τέτοια οικογένεια κριτηρίων, ώστε να διαδραματίσει το ρόλο της στη διαδικασία μελέτης, ενώ αποτελεί μια βάση για διάλογο αποδεκτό από τα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη με τα οποία ο αποφασίζων συζητά;
- Πώς είναι σκόπιμο, στην περίπτωση της πολυκριτήριας ανάλυσης να γίνει η σύνθεση των επιδόσεων μιας εναλλακτικής λύσης στα διάφορα κριτήρια για να την χαρακτηρίσει καλή ή κακή, καλύτερη η χειρότερη από μια άλλη;
- Ποιές πληροφορίες σχετίζονται για παράδειγμα, με τη σχετική σημασία των κριτηρίων που είναι χρήσιμο να εισάγουμε και πώς;
Επίπεδο ΙV: Διαδικασίες εξερεύνησης και επεξεργασίας της σύστασης
- Πώς να αξιοποιηθεί η εργασία που έχει γίνει στα προηγούμενα επίπεδα για να δώσει απαντήσεις ή ακόμη να επεξεργαστεί μια σύσταση;
- Ποιές διαδικασίες επεξεργασίας πρέπει να εφαρμοστούν;
- Πώς να αναλυθούν τα αποτελέσματα για να εξαχθούν τα συμπεράσματα;
- Αυτά τα συμπεράσματα είναι ευσταθή;
- Είναι δυνατόν να κάνουμε μια τελική σύσταση ή πρέπει να αμφισβητήσουμε ορισμένες από τις επιλογές που έχουν ληφθεί σε προηγούμενα επίπεδα;
- Πώς πρέπει να κοινοποηθεί η τελική σύσταση στα ενδιαφερόμενα άτομα προκειμένου να διασφαλιστεί η σωστή ένταξη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (ένα ζήτημα που έχιε ιδιαίτερη σημασία όταν μια διαδικασία σύστασης πρέπει να χρησιμοποιείται ενανειλημμένα);
Συμπερασματικά, αυτά τα τέσσερα επίπεδα δεν ακολουθούν απαραίτητα το ένα το άλλο σε μια σειρά Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV. Τα πρώτα αποτελέσματα που λαμβάνονται στο επίπεδο IV μπορεί να οδηγήσουν σε επανεξέταση των ερωτήσεων που βρίσκονται στο επίπεδο Ι. Πρέπει να τονιστεί και πάλι ότι η υποστήριξη στη λήψη απόφασης δεν βασίζεται στη μοναδική τελική σύσταση. Μεταφέρεται επίσης σε όλη τη διαδρομή λίγο πολύ πολύπλοκη μεταξύ των διαφόρων επιπέδων από τις ερωτήσεις που θέτει ο αναλυτής των αποφάσεων ή μερικές φορές από την απλή παρουσία του.
Πρόσφατα, το Εργαστήριο Financial Engineering ξεκίνησε μια πρωτοβουλία δημοσίευσης μεθοδολογιών πολυκριτήριας ανάλυσης και εφαρμογών στην ελληνική γλώσσα (βλ. Μ. Δούμπος, Κ. Ζοπουνίδης, Πολυκριτήρια Υποστήριξη Αποφάσεων σε Επιχειρήσεις και Οργανισμούς, Εκδόσεις Αλέξανδρος ΙΚΕ, 2021, Κ. Ζοπουνίδης, η Απόφαση, Γνωστικά αντικείμενα και Εφαρμογές, Εκδόσεις Κλειδάριθμος, 2021).
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France και Καθηγητής, Financial Engineering Laboratory, Πολυτεχνείο Κρήτης
