του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Σήμερα η ανθρωπότητα ζει μια από τις ιστορικές στιγμές, όπου η επανάσταση «διαπληκτίζεται» με την απόγνωση. Στην Ευρώπη, όπως και στις ΗΠΑ και σε πολλές πλούσιες χώρες, ένα αυξανόμενο πλήθος, εγκαταλελειμμένο στα χαμηλά στρώματα της ευημερίας, θεωρεί τον εαυτό του ως θύμα ενός άδικου και άνισου κόσμου. Η φτώχεια βρίσκεται μέσα στους δρόμους, το μετρό, τις γειτονιές... Τώρα κυριαρχεί ανάμεσα στους πιο στερημένους η αίσθηση ότι είναι το παιχνίδι των σκοτεινών δυνάμεων ενός φιλελεύθερου καπιταλισμού που κάνει τα «γλυκά μάτια» στους ισχυρούς, αλλά είναι σκληρός απέναντι στους αδύναμους καταπιεσμένους από την παγκοσμιοποίηση και άλλους εκμεταλλευτές της κοινωνικής φαντασίωσης. Αυτός ο καπιταλισμός είναι υπεύθυνος για τη φτώχεια, τις ανισότητες, τη μαζική καταστροφή θέσεων εργασίας, την υποβάθμιση, τις μετεγκαταστάσεις. Χωρίς να ξεχνάμε την υπερθέρμανση του πλανήτη, τη δραστική μείωση της βιοποικιλότητας και για κάθε είδους διαταραχές που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο το μέλλον του πλανήτη και τις μελλοντικές γενιές. Από την άλλη πλευρά, μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, ο φιλελεύθερος καπιταλισμός και το δυτικό δημοκρατικό μοντέλο φάνηκαν σε πολλούς να έχουν επιτύχει μια οριστική νίκη, σηματοδοτώντας «το τέλος της ιστορίας» σύμφωνα με την έκφραση του αμερικανού πολιτικού επιστήμοντα Francis Fukuyama. Αντί να δουν την επιτυχία αυτή να επιβεβαιώνεται με την πάροδο του χρόνου, τώρα δοκιμάζονται σοβαρά από πολλαπλά εμπόδια που συμβαδίζουν συχνά με την εμφάνιση μορφών αυταρχικού καπιταλισμού. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί νέες έννοιες σχετικές με τον καπιταλισμό που σχετίζονται όλες με την τεχνολογία. Συγκεκριμένα: ψηφιακός καπιταλισμός (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Ναυτεμπορική, 16 Απριλίου 2020), καπιταλισμός της πλατφόρμας (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Ναυτεμπορική, 29 Νοεμβρίου 2020), καπιταλισμός της επίβλεψης (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 13 Αυγούστου, 2019).
Το άρθρο αυτό αναφέρεται σε δύο πρόσφατα βιβλία σχετικά με τον καπιταλισμό.
1. P. Arbus και M-P. Virard, La derniere chance du capitalisme, Ed. Odil Jacob, 05/05/2021, σελ. 240.
2. P-Y Henin και A. Insel, Le national – capitalisme autoritaire: une menace pour la democratie, Ed. Bleu autour, Essais et Cie, 08/04/2021, σελ. 88.
Καπιταλισμός των μετόχων
Οι συγγραφείς Artus και Virard αναφέρουν ότι ο όρος νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δεν είναι πραγματικά κατάλληλος για το χαρακτηρισμό του τρέχοντος συστήματος. Αυτό δεn συμβαίνει, καθώς ένας από τους πυλώνες του είναι η σύσταση ραντών και μονοπωλίων μεγάλων εταιρειών όπως οι GAFAM. Πρέπει λοιπόν να γίνεται αναφορά στον καπιταλισμό των μετόχων. Αυτός ο τύπος καπιταλισμού είναι καταδικασμένος να εξαφανιστεί για τους ακόλουθους λόγους: (1) κατανομή εισοδήματος δυσμενής για τους εργαζομένους, (2) αύξηση των ανισοτήτων – του πλούτου και του εισοδήματος -, (3) αύξηση της φτώχειας, (4) πόλωση της αγοράς εργασίας μεταξύ θέσεων εργασίας υψηλής και χαμηλής ειδίκευσης, (5) καταστροφή βιομηχανικών θέσεων εργασίας.
Η καρδιά του προβλήματος είναι η ασυνήθιστα υψηλή ζήτηση για απόδοση των ιδίων κεφαλαίων από τους μετόχους, πολύ υψηλότερη από της αρχές της δεκαετίας του 1980, (πρόκειται για τη χρηματοοικονομική αποδοτικότητα, βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Βασικές αρχές χρηματοοικονομικού μάνατζμεντ, Εκδ. Κλειδάριθμος, 2013). Αυτή η απαίτηση ικανοποιήθηκε με τη στρέβλωση της κατανομής εισοδήματος εις βάρος των μισθών (διαμοιρασμός της προστιθέμενης αξίας). Η ανάπτυξη δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ευημερία της μεσαίας τάξης επειδή αποτελεί μεγάλο μέρος της αγοράς προϊόντων, ιδιαίτερα καινοτόμων. Οι συγγραφείς συμφωνούν με το γάλλο οικονομολόγο Thomas Piketty ότι η συγκέντρωση κεφαλαίου σε μερικά χέρια μειώνει την ανάπτυξη, επειδή αυτά τα άτομα δεν κατανέμουν το κεφάλαιο στις σωστές επενδύσεις.
Μοντέλο «ordoliberal»
Οι συγγραφείς θεωρούν ότι μερικές χρονικές περιόδους ο καπιταλισμός οδεύει προς την αυτοκαταστροφή. Επίσης δέχονται την αναγκαιότητα της χρηματοοικονομικής αποδοτικότητας (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, 2013). Όμως προτείνουν τρία δεκανίκια για να μπορέσει ο καπιταλισμός των μετοχών να συνεχίσει να υπάρχει.
1ο. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, υπήρχε μια σημαντική συσσώρευση του ιδιωτικού χρέους (τα αμερικάνικα νοικοκυριά που δεν βλέπουν το ετήσιο εισόδημά τους να αυξάνεται, μπορούν να αγοράσουν το σπίτι τους με δάνεια).
2ο. Το δημόσιο χρέος ανέλαβε μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης του 2008. Αποτελεί το δεύτερο δεκανίκι.
3ο. Οι κεντρικές τράπεζες ήρθαν να προσθέσουν ένα τρίτο δεκανίκι σε μια έκρηξη της δημιουργίας χρήματος. Η πραγματική καινοτομία είναι η συνενοχή μεταξύ κρατών και κεντρικών τραπεζών, που κάνουν ότι μπορούν για να αποφύγουν την κατάρρευση του συστήματος έως ότου αναλάβουν κολοσσιαίους κινδύνους για το μέλλον. Χωρίς μεταρύθμιση, ο καπιταλισμός των μετόχων θα καταρρεύσει, επειδή δεν υπάρχει τέταρτο δεκανίκι.
Το μοντέλο ordoliberal διατηρεί την οικονομία της αγοράς, στην οποία οι αποφάσεις αφήνονται στους οικονομικούς παράγοντες. Αλλά το κράτος οφείλει να διατηρήσει τον ανταγωνισμό για να αποτρέψει τις ράντες και να ενδιαφέρεται για τις αρνητικές εξωτερικές συνθήκες της οικονομικής δραστηριότητας ως προς τις ανισότητες, το περιβάλλον, την κοινωνία κλπ. Για παράδειγμα, μπορεί να δημιουργήσει ένα σύστημα επιβράβευσης σχετικά με τις απολύσεις για να ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις που απολύουν λιγότερο. Επίσης, με σύστημα κινήτρων μπορεί να ελατώσει τις εκπομπές CO2 και να επιτύχει καλύτερες επιδόσεις σε κοινωνικό επίπεδο. Τέλος, οι συγγραφείς προτείνουν μια αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου κατά 10% όλων των επιχειρήσεων. Αυτό το κεφάλαιο – εισηγμένο ή όχι στο χρηματιστήριο - πρέπει να διανεμηθεί δωρεάν σε όλους τους εργαζόμενους. Σε αντίθεση με ότι μπορεί να σκεφτεί κανείς, αυτή η πρόταση έγινε δεκτή από πολλούς ιδιοκτήτες επιχειρήσεων.
Αυταρχικός καπιταλισμός
Σε όλο τον κόσμο, ο καπιταλισμός δεν έρχεται πλέον σε αντίθεση με πολλές μορφές αυταρχικών καθεστώτων. Υπάρχει φυσικά, το κινέζικο παράδειγμα, που συνδυάζει την οικονομική αποτελεσματικότητα και τον πολιτικό αυταρχισμό. Υπάρχουν επίσης όλες αυτές οι άλλες χώρες, οι οποίες έχουν ήδη εμπλακεί σε δημοκρατικές μεταβάσεις, οι οποίες ωστόσο επέστρεψαν σε αυταρχικές πρακτικές χωρίς να αμφισβητήσουν την καπιταλιστική τους οικονομία. Στην Ασία, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, στη Λατινική Αμερική, αυτά τα καθεστώτα έχουν επεκετείνει την επιρροή τους στο σημείο που αντιπροσωπεύουν το 33% του ΑΕΠ έναντι 12% το 1990. Προσοχή, προειδοποιούν οι δύο συγγραφείς: η ανάλυση των πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών διαστάσεων δείχνει ότι δεν είναι μόνο ένα ζήτημα ενός κρατικού καπιταλισμού ούτε καν ενός πατριωτικού καπιταλισμού αλλά ενός «εθνικού – καπιταλισμού», ο οποίος διεκδικεί παραβίαση από το κράτος των θεμελιωδών δημοκρατικών δικαιωμάτων. Πώς παρά τις διεθνείς υφέσεις, εξηγείται η επιτυχία αυτών των καθεστώτων. Αρχικά, επειδή η οικονομική αποτελεσματικότητα που παράγεται από αυτόν τον καπιταλισμό επιτρέπει στους πληθυσμούς να έχουν πρόσβαση σε ένα καλύτερο βιοτικό επίπεδο το οποίο τους οδηγεί να αποδεχθούν τη μείωση των ελευθεριών.
Οι συγγραφείς αναφέρουν τον Jean Baptiste Say: «ο Henri IV δεν υπήρξε ένας από τους λιγότερους δεσποτικούς βασιλείς της Γαλλίας και ωστόσο η χώρα ευημέρησε υπό τη βασιλεία του, επειδή τα άτομα δεν ενοχλούνταν πολύ». Υπέρ ποιού θα γυρίσει η αντιπαλότητα μεταξύ των αποδυναμωμένων φιλελεύθερων δημοκρατιών και αυτών των «εθνικών – καπιταλιστικών δημοκρατοριών»; Αυτές οι τελευταίες θα μπορούσαν να επωφεληθούν από μια περιφερειακή παγκοσμιοποίηση, αλλά όπως και οι πρώτες, μπορεί να καταλήξουν να αποδυναμωθούν από την αύξηση των ανιστοτήτων από τις οποίες δεν θα ξεφύγουν.
Συμπερασματικά, μπορούν να προταθούν περισσότερα μοντέλα καπιταλισμού, τώρα που έχει αποδειχθεί ότι η δημοκρατία δεν αποτελεί συνθήκη για τον εκσυγχρονισμό ενός κράτους, ούτε είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη μιας καπιταλιστικής οικονομίας.
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ και Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
