του Γιώργου Πρεβελάκη*
Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, η μοίρα της Ανθρωπότητας κρινόταν στη θάλασσα. Κατόπιν, η τεχνολογία τον 19ο και το πρώτο μέρος του 20ού αιώνα, με την εισαγωγή του σιδηροδρόμου και κατόπιν της μηχανής εσωτερικής καύσεως, ενίσχυσε τη σημασία των ηπειρωτικών συγκροτημάτων. Σήμερα η ροπή έχει και πάλι αντιστραφεί, λόγω τεχνολογικών εξελίξεων οι οποίες επιτρέπουν την πολλαπλή αξιοποίηση των θαλασσίων πόρων· και όχι μόνον. Η τουρκική διπλωματική και στρατιωτική ελίτ έχει προ πολλού αντιληφθεί ότι η σημασία των θαλασσών και των ωκεανών αυξάνει εκθετικά.
Δεν είναι, επομένως, τυχαίο ότι η Τουρκία αναπτύσσει με σταθερό και μεθοδικό τρόπο το σχέδιο να διεισδύσει στο Αιγαίο. Οι ενεργειακοί πόροι αποτελούν ένα μέρος μόνο από τα διακυβεύματα. Ο μέγιστος έλεγχος του Αιγαίου θα προσέφερε στην Τουρκία οικονομικά, γεωπολιτικά, ενεργειακά και επικοινωνιακά πλεονεκτήματα, απαραίτητα στην προσπάθειά της να αναδειχθεί σε κυρίαρχη περιφερειακή δύναμη.
Ο ιστορικός συμβιβασμός
Πώς όμως είναι δυνατόν να ανατραπούν θεσμοποιημένες συνθήκες και οροθε τήσεις; Πριν από έναν αιώνα, Έλληνες και Τούρκοι κατέληξαν σε έναν ιστορικό συμβιβασμό, σύμφωνα με τον οποίο η Τουρκία αποκτούσε απόλυτη κυριαρχία στη Μικρά Ασία και η Ελλάδα στη θάλασσα. Μπορεί να ανατραπεί αυτή η θεμελιακή απόφαση;
Σήμερα, πλέον, ο ανταγωνισμός των συμφερόντων δεν επιλύεται μόνον στο στρατιωτικό πεδίο ή στο πεδίο του διεθνούς δικαίου. Όπως έδειξε ο πόλεμος της Ουκρανίας, στην εποχή της κοινωνίας με την ψηφιοποιημένη πληροφορία και τα δίκτυα, ο πόλεμος των συμβόλων είναι σχεδόν εξίσου σημαντικός με τις καθαρά στρατιωτικές συγκρούσεις.
Η Τουρκία το έχει κατανοήσει· για τον λόγο αυτόν προωθεί τη συμβολική κατάληψη του Αιγαίου, ως προετοιμασία για την πραγματική. Προβάλλει μια χαρτογραφία η οποία εμφανίζει το Αρχιπέλαγος διχοτομημένο και προβάλλει το σλόγκαν «Γαλάζια Πατρίδα». Αξιοποιεί, επομένως, τη Γεωγραφία και την Ιστορία, έστω και εντόνως παραποιημένες. «Ανεπαισθήτως» οικοδομεί ένα συμβολικό διαχωριστικό παραπέτασμα στο Αιγαίο, το οποίο προετοιμάζει ένα σαφές διαχωριστικό σύνορο στο μέλλον.
Πώς μπορεί η Ελλάδα να απαντήσει; Η Πορτογαλία δείχνει τον δρόμο.
Ξεχνώντας τη θάλασσα
Το ελληνικό έθνος υπήρξε πάντοτε θαλασσινό. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο συγκροτήθηκε το ελληνικό κράτος, υπό την επίδραση της βαυαρικής-γερμανικής γεωπολιτικής αναπαράστασης του κόσμου, ενίσχυσε τη χερσαία επίδραση στη επίδραση στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας. Η απώλεια της Μικράς Ασίας και η συρρίκνωση του παραδοσιακού διασπορικού χώρου υπό την πίεση των εθνικισμών ενίσχυσε ακόμη περισσότερο την εδαφική εσωστρέφεια. Η δημογραφική και οικονομική παρακμή του νησιωτικού χώρου κατά τις προπολεμικές και μεταπολεμικές δεκαετίες συνέβαλε στην περιθωριοποίηση του Αρχιπελάγους στην εθνική μας αναπαράσταση.
Η περιορισμένη θαλασσινή αντίληψη στην αυτογνωσία μας μειώνει την εγρήγορση ως προς την υπεράσπιση του θαλασσινού μας είναι. Έτι μείζον, αυτή η «εδαφοποιημένη» ταυτότητα προβάλλεται και προς τα έξω. Ως αποτέλεσμα, φίλοι και σύμμαχοι θεωρούν τις αντιδράσεις της Ελλάδας στον τουρκικό αναθεωρητισμό ως μια περίεργη εμμονή σε ζητήματα με δευτερεύουσα σημασία – αντί να συνειδητοποιούν ότι αμφισβητείται το επίκεντρο της εθνικής μας ύπαρξης. Ημετέραις ατασθαλίεσι, φίλοι και σύμμαχοι λησμονούν το θαλασσινό ιστορικό μας παρελθόν, αγνοούν τη σημερινή επιβλητική παρουσία της πρωτοπόρου ελληνικής ναυτιλίας ανά τις θάλασσες. Εστιάζουν στην περιορισμένη και αποκεκομμένη εδαφική μας επικράτεια, δηλαδή τείνουν να μας υποτιμούν.
Portugal e mar
Η Πορτογαλία αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει παρόμοια προβλήματα. Όμως, προσπαθεί να τα ξεπεράσει με μια δυναμική πολιτική. Τον Απρίλιο του 2014 η πορτογαλική κυβέρνηση πήρε την πρωτοβουλία για μια ρηξικέλευθη συμβολική, επικοινωνιακή και εκπαιδευτική κίνηση. Δημοσίευσε έναν νέο επίσημο χάρτη της Πορτογαλίας, ο οποίος αναρτήθηκε σε όλα τα σχολεία της χώρας. Ο τίτλος του χάρτη είναι Portugal e mar: η Πορτογαλία είναι η θάλασσα. Η θαλάσσια έκταση καλύπτει όλη σχεδόν την επιφάνεια του χάρτη, ενώ το πορτογαλικό χερσαίο έδαφος τοποθετείται αχνά στην άκρη. Αυτή η γεωγραφική αναπαράσταση υπογραμμίζει την κεντρική θέση της θάλασσας στην πορτογαλική Γεωγραφία και Ιστορία, υποβαθμίζει τη σημασία της περιφερειακής και απομονωμένης θέσης του πορτογαλικού εδάφους στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τεκμηριώνει την άποψη ότι η Πορτογαλία δεν είναι μια ασήμαντη χώρα της ευρωπαϊκής περιφέρειας αλλά, αντιθέτως, ένας παράγων με διεθνή παρουσία και βάρος.
Η δημοσίευση και προβολή του χάρτη αυτού αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης, μεθοδικής και μακροπρόθεσμης πολιτικής. Εμπνέεται από τον πορτογαλικό εθνικό ύμνο A Portuguesa, στον οποίο κατέχουν κεντρική θέση οι Herois do mar, οι ήρωες της θάλασσας. Ετοιμάστηκε από μια ειδική υπηρεσία του Υπουργείου της Γεωργίας και της Θάλασσας, μαζί με άφθονο άλλο εκπαιδευτικό υλικό το οποίο υπογραμμίζει και τεκμηριώνει τη σχέση ανάμεσα στην Πορτογαλία και τη θάλασσα. Η υπηρεσία αυτή έχει ως αποκλειστικό αντικείμενο την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης ως προς τη σημασία της θάλασσας.
Η Ελλάδα και η Πορτογαλία έχουν πολλά κοινά. Ο δεσμός με τη θάλασσα είναι ασφαλώς το σημαντικό στοιχείο. Έχουν μια ευρύτατη γλωσσική παράδοση και παρουσία. Η λουσοφωνία, δηλαδή ο πολιτισμικός χώρος ο οποίος εκφράζεται με την πορτογαλική γλώσσα, εκτείνεται σε 220 εκατομμύρια πρόσωπα. Και οι δύο χώρες έχουν τα εδάφη τους σχετικά αποκεκομμένα από τον ευρωπαϊκό κορμό. Με ανάλογο πληθυσμιακό, οικονομικό και εδαφικό μέγεθος, εκπροσωπούν μιαν ιστορική και γεωγραφική παρουσία η οποία υπερβαίνει κατά πολύ την τρέχουσα εικόνα τους. Έχουν τριβές με τους γείτονες σχετικά με την κατανομή του θαλασσίου χώρου: η Ελλάδα με την Τουρκία και η Πορτογαλία με την Ισπανία. Όμως, η Πορτογαλία αποδεικνύεται πολύ πιο προχωρημένη από την Ελλάδα στην προσπάθεια να ανατρέψει τα στερεότυπα τα οποία την τοποθετούν σε ελάσσονα θέση στον ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο. Προβάλλει τη θαλασσινή εικόνα προς τα έξω και φροντίζει να ενισχύσει τη θαλασσινή ταυτότητα στους κατοίκους της.
Το εκπαιδευτικό σύστημα και η δημόσια διπλωματία μας οφείλουν να μαθητεύσουν στους φίλους Πορτογάλους. Στη Λισαβόνα από τις 27 Ιουνίου ως τις 7 Ιουλίου οργανώνεται η παγκόσμια διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τους ωκεανούς. Είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για την Ελλάδα να προβάλει τη θαλασσινή της εικόνα και να διασυνδεθεί με την Πορτογαλία.
*ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη και εκπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ
**πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα, «Οικονομική»
