του Γιώργου Ατσαλάκη*
Σχεδόν όλες οι κεντρικές τράπεζες άρχισαν επιθετικές αυξήσεις των επιτοκίων δανεισμού για να τιθασεύσουν τον πληθωρισμό. Η αύξηση των επιτοκίων είναι η πιο προσφιλής μέθοδος για να μειωθεί ο πληθωρισμός η οποία ήταν αποτελεσματική αρκετές φορές. Ίσως είναι η πρώτη φορά που απειλούνται όλες οι οικονομίες του κόσμου. Ο χρηματιστηριακός δείκτης των ΗΠΑ έχει υποχωρήσει κατά 22% από την αρχή του έτους και έχουν ακολουθήσει σχεδόν όλοι οι χρηματιστηριακοί δείκτες του κόσμου.
Περισσότερο απειλούνται οι δυτικές οικονομίες με τα τεραστία εμπορικά ελλείματα. Εξ αιτίας της «μετανάστευσης» του πλούτου προς τις ασιατικές χώρες μέσω των εμπορικών ελλειμάτων των εισαγωγών-εξαγωγών οι δυο μεγαλύτερες οικονομίες, της Ε.Ε, και των ΗΠΑ τα τελευταία 11 έτη, έχουν απώλειες μόνο με την Κίνα, €1,8 τρισ. και €3,35 τρισ. αντίστοιχα, και αθροιστικά πάνω από $5 τρις. Το εμπορικό έλλειμα το 2021 ήταν 562,77 δις (ΗΠΑ: 313,87 και Ε.Ε.: 248,9) το υψηλότερο από ποτέ.
Εάν τα χρήματα που μεταναστεύουν λόγω των εμπορικών ελλειμάτων δεν αναπληρωθούν, οι πολίτες των δύο οικονομιών θα απωλέσουν αντίστοιχα εισοδήματα, καθώς τα αντίστοιχα ποσά δεν θα δαπανηθούν. Τα χρήματα που δαπανά κάποιος ανεξάρτητα εάν τα έχει δανειστεί ή προέρχονται από τις αποταμιεύσεις του, αποτελούν εισόδημα για κάποιον άλλο που του πώλησε το αγαθό ή την υπηρεσία.
Η «μετανάστευση» των χρημάτων οδηγεί σε μειώση της ζήτησης, άρα μείωση του τζίρου των επιχειρήσεων, που σημαίνει συρρίκνωση ή χρεοκοπίες των επιχειρήσεων με αποτέλεσμα τις απολύσεις προσωπικού και την αύξηση της ανεργίας. Για να αποφευχθούν αυτές οι συνέπειες θα έπρεπε οι οικονομίες να παράγουν τα αντίστοιχα προϊόντα ώστε να μην δημιουργούνται εμπορικά ελλείματα. Αφού όμως η πραγματική παραγωγή δεν μπορεί να αποτρέψει αυτά τα ελλείματα, οι κυβερνήσεις με τεχνητό τρόπο αναπληρώνουν τα χρήματα που μεταναστεύουν για να μην μειωθεί η ζήτηση ώστε να μην μειωθεί το βιοτικό επίπεδο των λαών τους. Έτσι δημιουργούν πληθωρισμό ζήτησης που όταν συνυπάρχει με πληθωρισμό κόστους, δημιουργούν την τέλεια καταιγίδα για την και οδηγούν σε παρατεταμένη ύφεση των οικονομιών σε κατάσταση στασιμοπληθωρισμού.
Πληθωρισμός της ζήτησης
Η αναπλήρωση της απώλειας των χρημάτων των εμπορικών ελλειμάτων γίνεται με «εκτύπωση» χρήματος γνωστή ως «ποσοτική χαλάρωση» και με αύξηση του δημοσίου χρέους ώστε οι πολίτες να συνεχίσουν να έχουν την ίδια αγοραστική δύναμη, για να μην μειωθεί η ζήτηση για προϊόντα και αγαθά. Σύμφωνα με το κεϋνσιανό μοντέλο, η δημιουργία ζήτησης με τεχνητό τρόπο μπορεί να γίνει σε περιόδους υφέσεων για μικρά χρονικά διαστήματα ώστε να «ξεκινήσει» να αναπτύσσεται η οικονομία και να παράγονται εισοδήματα για του πολίτες από την εργασία τους. Οι κυβερνήσεις όμως και των δύο μεγάλων οικονομιών, από 2008 συνεχίζουν την αναπλήρωση της χαμένης ζήτησης που προκαλούν τα τεράστια εμπορικά ελλείματα, με «εκτύπωση» χρήματος και εκτόξευση των δημοσίων ελλειμάτων λόγω δανεισμού των κυβερνήσεων. Η πτώση των επιτοκίων δανεισμού που έφθασαν σχεδόν σε μηδενικά επίπεδα, εκτόξευσε τον δανεισμό, δηλαδή την δημιουργία τεχνητής ζήτησης από δανεικά χρήματα και όχι από εισοδήματα αποταμίευσης.
Το συνολικό παγκόσμιο χρέος έφτασε τα $303 τρις μέχρι το τέλος του 2021. Το δημόσιο παγκόσμιο χρέος αναμένεται να φθάσει από τα 64 τρις του 2021, στα 71 τρις το 2022 όταν το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι κοντά στα 90 τρις. Αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που έχει η ανθρωπότητα μακροχρόνια, μετά τον κίνδυνο των πυρηνικών όπλων! Οι χώρες υπερχρεώνονται και γίνονται ολοένα και πιο αδύναμες να αντιμετωπίζουν κρίσεις ή έκτακτες καταστάσεις που πάντα θα συμβαίνουν.
Η ύπαρξη αφθονίας χρημάτων με τεχνητό τρόπο οδηγεί σε αύξηση των τιμών, εάν οι παραγόμενες ποσότητες δεν επαρκούν να καλύψουν τις ζητούμενες ποσότητες. Για να μειωθούν οι τιμές θα πρέπει να αυξηθεί η παραγωγή. Εφόσον μέχρι τώρα η παραγωγή δεν έχει αυξηθεί, οι κυβερνήσεις θα πρέπει με αποπληθωριστικές πολιτικές να μειώσουν την τεχνητή ζήτηση που είχαν δημιουργήσει τα προηγούμενα έτη, ώστε να μειωθούν οι ζητούμενες ποσότητες ώστε να μειωθούν οι τιμές. Για να μειωθεί η τεχνητή ζήτηση οι κυβερνήσεις πρέπει να περιορίσουν την κυκλοφορία του χρήματος. Για να μειωθεί η κυκλοφορία χρήματος πρέπει να αυξηθούν τα επιτόκια δανεισμού ώστε να αποτραπεί η λήψη δανείων από τις κυβερνήσεις, από τις επιχειρήσεις και από τα νοικοκυριά. Επί πλέον οι κυβερνήσεις πρέπει να μειώσουν την «εκτύπωση» χρήματος και την ποσοτική χαλάρωση μειώνοντας την επαναγορά ομολόγων. Η αύξηση όμως των επιτοκίων αυξάνει το κόστος των υπαρχόντων δανείων αλλά και των νέων δανείων για επενδύσεις και έτσι δεν θα γίνουν οι επενδύσεις που απαιτούνται για να αυξηθούν οι προσφερόμενες ποσότητες για να μειωθούν οι τιμές. Η μείωση των δανείων σημαίνει ότι κάποιοι θα δαπανούν λιγότερα, οπότε κάποιοι δεν θα λάβουν πλέον τα εισοδήματα που είχαν στο παρελθόν. Ή αλλιώς, οι ποσότητες αγαθών που θα αγοραζόταν με τα δάνεια δεν θα μπορούν να πωληθούν οπότε δεν θα παραχθούν άρα θα κλείσουν εργοστάσια και θα γίνουν απολύσεις. Φυσικά για εκείνους που είχαν δανειστεί χρήματα είναι πιο δύσκολο πλέον να τα επιστρέψουν λόγω των υψηλών επιτοκίων. Όταν τα έσοδα υποχωρούν και κάποιες επιχειρήσεις δεν μπορούν να πληρώσουν τα χρέη τους, μπορεί να υπάρξει πανικός, ειδικά λόγω του ασταθούς τραπεζικού συστήματος που οδηγεί συχνά σε τραπεζικές αποτυχίες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ύφεση είναι αναπόφευκτη.
Πληθωρισμός κόστους παραγωγής
Η αύξηση του κόστους παραγωγής ωθεί στα ύψη τον πληθωρισμό, πράγμα το οποίο εδώ και δύο χρόνια συμβαίνει με τις τιμές της ενέργειας. Ο ανεπαρκής και εσπευσμένος σχεδιασμός της μετάβασης στην πράσινη οικονομία, την οποία όλοι τόσο πολύ θέλουμε, εκτόξευσε την τιμή του φυσικού αερίου από το 2021, καθώς η μη σταθερή παραγωγή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (η αιολική και η ηλικιακή παράγουν περίπου 30% της εγκατεστημένης ισχύς τους) έπρεπε να καλυφθεί από τις εισαγωγές φυσικού αερίου ή πετρελαίου. Για παράδειγμα στην χώρα μας το 2010, το 54% της ηλεκτρικής ενέργειας παραγόταν από τον λιγνίτη και με την απολιγνιτοποίηση, το 2020 μειώθηκε στο 14%. Αυτή η διαφορά του 40% συν 5% διαφορά από το πετρέλαιο, δηλαδή συνολικά 45% δεν αντικαταστάθηκε ολικά από την αύξηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας των οποίων η παραγωγή αυξήθηκε κατά 19% (από 18% στο 37%). Το έλλειμα του 26% (45-19%) αύξησε την ζήτηση φυσικού αερίου. Παρόμοια αύξηση της ζήτησης δημιουργήθηκε από πολλές χώρες που μεταβαίνουν εσπευσμένα στην πράσινη ενέργεια. Από το 2021 οι τιμές της ενέργειας εκτοξεύθηκαν στα ύψη και αύξησαν το κόστος παραγωγής όλων των προϊόντων.
Η αναμενόμενη αύξηση των επιτοκίων για να ξεκινήσει η αποπληθωριστική πολιτική, θα τροφοδοτήσει περαιτέρω την αύξηση του κόστους παραγωγής καθώς θα αυξάνεται το κόστος εξυπηρέτησης των δανείων το οποίο θα πρέπει να ενσωματωθεί στο κόστος παραγωγής και στις τιμές των προϊόντων.
Το κεϋνσιανό μοντέλο που υποστηρίζει την τεχνητή ζήτηση, έχει ανακρουστεί τελευταία από το φαινόμενο του στασιμοπληθωρισμού ή της συνύπαρξης πληθωρισμού και ανεργίας. Ο στασιμοπληθωρισμός εμφανίζεται όταν το κόστος παραγωγής αυξάνεται, ώστε να διαχέεται στην αγορά, δημιουργώντας πληθωρισμό όπως ακριβώς συμβαίνει σήμερα. Ταυτόχρονα, αποτρέπει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν περαιτέρω, άρα δεν αυξάνεται η αύξηση της προσφοράς αγαθών όπως προβλέπει ο νόμος της προσφοράς για να μειωθούν οι τιμές. Σε χειρότερη περίπτωση αντί για νέες επενδύσεις η μείωση της ζήτησης θα οδηγήσει πολλές επιχειρήσεις σε κλείσιμο, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η ανεργία και η ύφεση.
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα των μεταπολεμικών πληθωρισμών δεν είναι ότι οι τιμές αυξάνονται ταχύτερα σε περιόδους κυκλικής επέκτασης αλλά, ότι οι τιμές μειωνόταν ελάχιστα ή ακόμη και αυξάνονταν σε υφέσεις. Όταν συμβαίνει μείωση της ζήτησης δηλαδή των ποσών που δαπανούνται, οι τιμές δεν υποχωρούν άμεσα ή σε αναλογία με τη μείωση της ζήτησης. Όσο πιο καρτελοποιημένη ή ολιγοπωλιακή είναι μια οικονομία και όσο πιο ισχυρές ομάδες συμφερόντων υπάρχουν που αποτρέπουν την μείωση των τιμών, τόσο μικρότερη θα είναι η μείωση των τιμών. Ακόμα μικρότερη θα είναι η μείωση των τιμών όταν συνυπάρχει πληθωρισμός κόστους. Το παγκόσμιο καρτέλ παραγωγής ενέργειας εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να μην αυξάνει την παραγωγή φυσικού αερίου και πετρελαίου για να κρατήσει τις τιμές υψηλά.
Μετά το τέλος του Β’ παγκόσμιου πόλεμου οι κατεστραμμένες οικονομίες της Γερμανίας και της Ιαπωνίας απόλαυσαν οικονομικά θαύματα (χωρίς στασιμοπληθωρισμό – χωρίς ταυτόχρονα ασυνήθη επίπεδα ανεργίας και πληθωρισμό) καθώς ο πόλεμος είχε διαλύσει κάθε μηχανισμό συμφερόντων, ολιγοπωλίων και καρτέλ που θα μπορούσαν να χειραγωγήσουν τις τιμές. Αντίθετα η Αγγλία άρχισε να φθίνει και να παρακμάζει με την εμφάνιση στασιμοπληθωρισμού. Στις ΗΠΑ, οι βορειοανατολικές και μέσο-δυτικές πολιτείες που παλαιότερα άκμαζαν, είχαν αρχίσει να φθίνουν (Νέα Υόρκη, Κλήβελαντ κλπ). Οι πολιτείες στη Δύση και στο Νότο των ΗΠΑ άκμαζαν καθώς ως νέες περιοχές προς ανάπτυξη δεν ελεγχόταν από ομάδες συμφερόντων.
Απαιτούνται ικανές ηγεσίες να κάνουν τις κατάλληλες προβλέψεις και να αναλάβουν δράση να εξαλείψουν την δύναμη κάθε ομάδας συμφερόντων που αποτρέπει την αύξηση των παραγόμενων ποσοτήτων και εμποδίζουν την μείωση των τιμών και τον περιορισμό των παραπάνω εμπορικών ελλειμάτων ώστε να αποτραπεί η παραπάνω τεχνητή αύξηση της ζήτησης και η τεράστια αύξηση του δημόσιου δανεισμού. Αυτό θα έπρεπε να γίνει πριν πολλά χρόνια. Αλλά και τώρα δεν είναι αργά.
Τα εμπορικά ελλείματα δεν αντιμετωπίζονται με δασμούς. Οι δασμοί είναι η μητέρα όλων των ειδών των συμπαιγνιών, ενώ διευκολύνουν επιπλέον σημαντικά την περαιτέρω καρτελοποίηση και τις ολιγοπωλιακές συμπαιγνίες. Στις ΗΠΑ η κυβέρνηση Τραμπ επέβαλε δασμούς το 2018 για να μειώσει το εμπορικό έλλειμα με την Κίνα. Το έλλειμα όμως αυξήθηκε το 2021 σε σχέση με το 2020.
Οι πολιτικοί δεν δίνουν την απαραίτητη προσοχή στο ζήτημα των εμπορικών ελλειμάτων και του πληθωρισμού κόστους, παρά μόνο σε πολύ συγκεκριμένες χρονικές συγκυρίες, όπως τώρα που αυξάνονται οι τιμές, αλλά μόλις πέσουν οι τιμές το θέμα θα ξεχαστεί και πάλι και τελικά τίποτα δεν γίνεται…
Η μη συνετή διακυβέρνηση είχε ως αποτέλεσμα την εσπευσμένη μετάβαση χωρίς τον κατάλληλο σχεδιασμό, προς την πράσινη ενέργεια, η οποία επιβλήθηκε από τις ομάδες συμφερόντων που προωθούν τον εξοπλισμό των ηλιακών και αιολικών εγκαταστάσεων σε συνεργασία με τις πολιτικές ηγεσίες που βλέπουν την μετάβαση στην πράσινη ενέργεια, ως μια πολιτική εκμετάλλευση της αγωνίας των πολιτών για καθαρό περιβάλλον, με σκοπό να αποσπάσουν την ψήφο των πολιτών. Δεν σχεδίασαν μια ισόρροπη μετάβαση σε νέες πηγές χωρίς να διαταχθεί η ισορροπία της προσφοράς και της ζήτησης. Η έλλειψη συνετής διακυβέρνησης αδιαφορεί για τα εμπορικά ελλείματα και επί πλέον συνεχίζουν να εισάγουν προϊόντα, από Ασιατικές χώρες οι οποίες εκπέμπουν πάνω από το 30% των παγκόσμιων ρύπων της ατμόσφαιρας. Η λύση για τον περιορισμό των εμπορικών ελλειμάτων είναι να επιτρέπεται εισαγωγή προϊόντων μόνο εάν αυτά έχουν παραχθεί από μη ρυπογόνα εργοστάσια, θέτοντας υψηλές προδιαγραφές και πιστοποίηση ότι τα προϊόντα παράγονται με την χρήση καθαρής ενέργειας.
Δυστυχώς οι ομάδες συμφερόντων αποτρέπουν την συνετή διακυβέρνηση, την συνετή διαχείριση των δημοσίων οικονομικών και την έγκαιρη αντιμετώπιση των εμπορικών ελλειμάτων. Αποτρέπουν τις ορθές αποφάσεις σύμφωνα με τις ανάγκες των πολιτών τους και αποτρέπουν την μείωση των τιμών. Αποτρέπουν π.χ. τα δάνεια των κυβερνήσεων να επενδύονται σε επιλογές που θα αποφέρουν εισοδήματα για να μπορούν να αποπληρώνονται, και αντιθέτως δαπανώνται για εισαγωγές καταναλωτικών προϊόντων. Αποτρέπουν τα δημόσια χρήματα να δαπανώνται σε έρευνα και σε ανάπτυξη που λύνει προβλήματα της πραγματικής κοινωνίας. Τεράστια ερευνητικά κονδύλια δαπανώνται σε έρευνες των οποίων τα αποτελέσματα τους δεν μπορούν να λύσουν κανένα πρόβλημα των κοινωνιών. Έτσι χάνεται πολύτιμος χρόνος για την μετάβαση στην 4η βιομηχανική επανάσταση. Ακόμα και τα πιο δημοκρατικά και ελεύθερα συστήματα διακυβέρνησης τις περισσότερες φορές αδυνατούν να υπηρετήσουν τις μακροχρόνιες ανάγκες των λαών και υποκύπτουν στις πιέσεις οργανωμένων ομάδων. Στις δε χώρες με αυταρχικά συστήματα διακυβέρνησης, η κατάσταση είναι ακόμα πιο τραγική. Εκεί οι ολιγαρχίες, οι αυταρχικές μόνιμες κυβερνήσεις καταστρέφουν ακόμα περισσότερο την οικονομία αλλά και τις ατομικές ελευθερίες των πολιτών, καθώς ο όποιος πλούτος παραχθεί, τον λυμαίνονται οι κυβερνητικές και ολιγαρχικές ομάδες. Όταν οι λαοί αντιληφθούν αυτή την συμπαιγνία θυμώνουν πάρα πολύ και ξεσπούν εκλέγοντας ακραίες κυβερνήσεις οι οποίες επιφέρουν το τελικό «χτύπημα» στο λαό τους.
Η έλλειψη συνετής διακυβέρνησης έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση του στασιμοπληθωρισμού σε πολλές οικονομίες, και σε συνδυασμό με την μη αντιμετώπιση των εμπορικών ελλειμάτων, θα φέρει μετά από 4 δεκαετίες, πρώτη οικονομία την Κίνα με ΑΕΠ $62 τρις, δεύτερη την Ινδία $42,2 τρις, τρίτη τις ΗΠΑ με ΑΕΠ $36,5 τέταρτη την ΕΕ $23 τρις, πέμπτη την Ινδονησία με 12,3 τρις και έκτη την Τουρκία με 7,1 τρις.
Οι διαδοχικές κρίσεις, η κρίση της πανδημίας του 2020, η ενεργειακή κρίση του 2021, η επισιτιστική κρίση του 2022, η κρίση κόστους διαβίωσης του 2023 και η κρίση του στασιμοπληθωρισμού του 2024, προαναγγέλλουν την κορυφή του μακροχρόνιου αναπτυξιακού μεγακύκλου της οικονομίας, που ξεκίνησε από το 1996, ο οποίος θα αναλυθεί σε επόμενο άρθρο. Η συνετή διακυβέρνηση με αποφάσεις προς όφελος των πολιτών πρέπει να επανέλθει άμεσα ώστε να λυθούν τα πολύπλοκα προβλήματα της ανθρωπότητας και των χωρών.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης – Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
**πρώτη δημοσίευση: www.ot.gr
