Η ελληνοτουρκική «Μάχη των Χαρτών»

του Γιώργου Πρεβελάκη*

Ο τουρκικός χάρτης Mavi Vatan, τον οποίο παρουσίασε ο Πρωθυπουργός ως τεκμήριο του τουρκικού αναθεωρητισμού, καθώς και οι ελληνικοί χάρτες τους οποίους παρουσίασε το υπουργείο Εξωτερικών στις ξένες κυβερνήσεις και πρεσβείες εισήγαγαν στην ελληνοτουρκική διένεξη τη «Μάχη των Χαρτών. Επανήλθε, έτσι, μια θεματική η οποία είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στις ευρωπαϊκές γεωπολιτικές υποθέσεις πριν και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα Βαλκάνια είχε προσλάβει ιδιαίτερη σημασία, καθώς οι εθνογραφικοί χάρτες αποτελούσαν σημαντικά ιδεολογικά εργαλεία για τη διεκδίκηση εδαφών. Ειδικά η Μακεδονία, μάλιστα, είχε πρωτοστατήσει σε πολλούς αντιφατικούς εθνογραφικούς χάρτες.

Το χαρτογραφικό πεδίο το οποίο ανοίχτηκε προσφάτως δεν συνιστά, επομένως, καινοτομία. Απλώς, κατά τη μακρά περίοδο της εδαφικής σταθερότητας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το χαρτογραφικό ιδεολογικό και προπαγανδιστικό εργαλείο δεν είχε εφαρμογή. Καθώς, όμως, έχουμε μεταβεί σε εποχή εδαφικής αστάθειας, το χαρτογραφικό παρελθόν αναβιώνει.

Πρωτεύουσα θέση στα γεωπολιτικά αφηγήματα κατέχουν η Ιστορία, η οποία ερμηνεύεται κατά το δοκούν σε συνδυασμό με τη Γεωγραφία, με υποστήριξη από τη Χαρτογραφία. Η ουκρανική κρίση έδειξε καθαρά ότι ο εδαφικός αναθεωρητισμός προετοιμάζεται και εδράζεται στον ιστορικο-γεωγραφικό αναθεωρητισμό. Η ερμηνεία των ιστορικών και γεωγραφικών δεδομένων ως προς τη σχέση Κιέβου, Νοβγκορόντ και Μόσχας, από τον Μεσαίωνα ως σήμερα, αποτελεί μοχλό για την οικοδόμηση ή, αντιθέτως, την αποδόμηση της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας. Η επίθεση της Ρωσίας υπήρξε, ταυτοχρόνως, στρατιωτική και ιστοριογραφική.

Ο χάρτης Mavi Vatan αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο για να προωθήσει τον μακροπρόθεσμο στόχο της τουρκικής στρατηγικής, δηλαδή τον έλεγχο του Ανατολικού Αιγαίου. Με μια τέτοια προέκταση της περιοχής των Στενών, η Τουρκία θα αποκτούσε το μονοπώλιο αυτής της στρατηγικής θαλάσσιας οδού.

Στη σημερινή συγκυρία προέχει να αποτραπούν οι επιθετικές κινήσεις και να αποκαλυφθούν οι ανομολόγητοι στόχοι της Τουρκίας. Επομένως, ορθώς η ελληνική πλευρά προέβαλε τον τουρκικό χάρτη στα διεθνή fora. Εντούτοις, πρέπει να αναλυθεί η επίδραση του χάρτη αυτού μακροπρόθεσμα και, κυρίως, σε σχέση με τη διεθνή κοινή γνώμη, η οποία δεν διαθέτει ούτε εις βάθος ενημέρωση ούτε τον χρόνο να εισδύοει στο νόημα της χαρτογραφίας αυτής. Η επιφανειακή και επί τροχάδην ανάγνωση του χάρτη στα δημοσιογραφικά έντυπα και στα social media μπορεί να προκαλέσει την εντύπωση ότι η Τουρκία αγωνίζεται να ανατρέψει μιαν «ιστορική αδικία».

Στον χάρτη Mavi Vatan απεικονίζονται δυο εδαφικές ενότητες, η Ελλάδα και η Τουρκία. Το Αιγαίο πέλαγος βρίσκεται ανάμεσά τους και εμφανίζεται να «μονοπωλείται» από την Ελλάδα. Στην ελληνική αντίληψη, ο χάρτης αυτός αποτελεί απαράδεκτη συμβολική εισβολή σε έναν προαιώνιο ελληνικό χώρο για τον αλλοδαπό τυχόντα παρατηρητή μπορεί να δείχνει τη διεκδίκηση για μια ισόρροπη κατανομή ενός ενδιάμεσου χώρου. Η εγκαθίδρυση αυτής της αναπαράστασης, στόχος δηλαδή της μακροκροπρόθεσμης τουρκικής πολιτικής, δημιουργεί τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την «κατανόηση» της διεθνούς κοινής γνώμης, κάθε φορά που η ήπια χαρτογραφική επίθεση αναβαθμίζεται με στρατιωτικές ή διπλωματικές άμεσες αμφισβητήσεις.

Στη Γεωπολιτική, αναμφίβολα η εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις - ιδιαίτερα σε μιαν εποχή όπου ο γραπτός λόγος απωθείται σταδιακά στο περιθώριο της επικοινωνίας. Η χαρτογραφική μάχη την οποία, εδώ και χρόνια, έχει ξεκινήσει η Τουρκία δεν έχει άμεσα αποτελέσματα - όπως, επί παραδείγματι, η κατάληψη μιας βραχονησίδας. Επενεργεί όμως αργά και σταθερά, δημιουργώντας «ανεπαισθήτως» τις συνθήκες για πολύ σοβαρότερες βλάβες. Ενισχύει τον τουρκικό φανατισμό, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση του δικαίου αγώνα. Επιδρώντας στην τουρκική κοινή γνώμη, παγιδεύει τις ηγεσίες στον αναθεωρητισμό. Τέλος, last but not least, οδηγεί τη διεθνή κοινή γνώμη να ανέχεται απαράδεκτες τουρκικές απαιτήσεις και κινήσεις.

Καθώς οι τουρκικές χαρτογραφικές θεωρήσεις φαίνονται εξωφρενικές στο ελληνικό κοινό, τείνουμε να υποτιμούμε τον ελλοχεύοντα κίνδυνο. Και στον τομέα αυτόν, η εθνική αντίληψη μοιάζει αποκομμένη από το γενικότερο διεθνές κλίμα. Αυτή τη στάση την πλήρωσε η Ελλάδα ακριβά με την αναβίωση του Μακεδονικού.

Η προσπάθεια, επομένως, η οποία εγκαινιάστηκε με την χαρτογραφική επιχείρηση του υπουργείου Εξωτερικών πρέπει να αναπτυχθεί. Πρέπει να κινητοποιήσει όλα τα σύγχρονα μέσα· να οικοδομήσει εκλαϊκευτικές μορφές για την προβολή μιας εναλλακτικής «νοητής χαρτογραφίας»· να χρησιμοποιήσει μια ποικιλία από εκφράσεις, ώστε το μήνυμα μας να προσαρμόζεται στις διαφορετικές κατηγορίες του κοινού: άλλες μορφές για τους διεθνολόγους, άλλες για τους ανήσυχους Ευρωπαίους πολίτες, άλλες για μια νεολαία η οποία αναζητεί αναψυχή, ιδανικά και αξίες.

Οι καιροί ου μενετοί, όπως έδειξε η Ουκρανία.

*ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης
**πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα, «ΤΑ ΝΕΑ»