του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Όταν πριν 20 και πλέον χρόνια η Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά την ενιαία αγορά του 1992 ξεκινούσε και την πορεία της προς ενιαία οικονομική και νομισματική πολιτική, δεν ήταν λίγοι οι οικονομολόγοι που διερωτούνταν κατά πόσον το ευρώ θα πετύχαινε κάτι πρωτόγνωρο για τα παγκόσμια νομισματικά δεδομένα: να έχει ένα νόμισμα που θα λειτουργούσε ως αντίπαλον δέος απέναντι στο ισχυρό αμερικανικό δολάριο. Η προσδοκία αυτή, για ποικίλους λόγους, δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία.
Σε αρκετές περιπτώσεις, οι υπεύθυνοι διαχείρισης των αποθεμάτων των κεντρικών τραπεζών ανά τον κόσμο, καθώς άλλωστε και οι επιχειρήσεις σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου, παρέμειναν εν πολλοίς πιστοί στο δολάριο.
Τον Ιούνιο 2021 όμως, η Ευρώπη είχε μια νέα ευκαιρία να καθιερώσει την αξιοπιστία του ευρώ πέρα από τα σύνορά της. Σημαντικό βήμα έγινε τότε, όταν εκδόθηκε ομόλογο 20 δισ. ευρώ (που αντιστοιχούσε σε 24,3 δισ. δολάρια) ως μέρος του προγράμματος Next Generation EU / NGEU, με το οποίο επιδιωκόταν η τόνωση των ευρωπαϊκών οικονομιών. Αυτά τα ομόλογα φιλοδοξούσαν να αποδειχθούν ανταγωνιστές των ομολόγων του αμερικανικού Δημοσίου ως εναλλακτικό στοιχείο ενεργητικού με ισχυρή ασφάλεια.
Ο ρόλος των νομισμάτων είναι -κατά κύριο λόγο- η διευκόλυνση των συναλλαγών ανθρώπων και επιχειρήσεων στο εσωτερικό των συνόρων των τόπων όπου εκδίδονται τα εν λόγω νομίσματα. Όμως, το να υπάρχει διαθέσιμη μια διεθνής παρουσία τους είναι κάτι που βοηθάει από πολλές πλευρές.
Η έκδοση, πάλι, ενός νομίσματος το οποίο είναι πρόθυμοι να διακρατούν και ξένοι διευκολύνει τις κυβερνήσεις να προσπορίζονται φθηνά κεφάλαια από αυτούς. Κάτι τέτοιο, με τη σειρά του, σημαίνει χαμηλότερο κόστος δανεισμού για τράπεζες και για επιχειρήσεις.
Το ευρώ είναι γενικότερα διαθέσιμο πέρα από τα σύνορα των 19 χωρών που το χρησιμοποιούν ως νόμισμά τους. Κάπου δύο ντουζίνες χωρών έχουν τα δικά τους νομίσματα συνδεδεμένα με το ευρώ, κατά κάποιον τρόπο, αν και κατά κύριο λόγο, πρόκειται για πρώην ευρωπαϊκές αποικίες, ή πάλι για κοντινούς γείτονες.
Μεταξύ 1/3 και 1/2 του συνόλου των χαρτονομισμάτων του ευρώ, κατ’ αξίαν, διακρατούνται εκτός ευρωζώνης σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). Μολαταύτα, όποια μέτρηση κι αν χρησιμοποιήσει κανείς για να αποτιμήσει τη διεθνή χρήση του, το ευρώ προκύπτει δεύτερο εξ αποστάσεως άμα συγκριθεί με το δολάριο.
Σχεδόν 1/5 του συνόλου των αποθεμάτων εις χείρας των κεντρικών τραπεζών, καθώς και αντίστοιχο ποσοστό των διασυνοριακών δανείων ή ομολόγων, είναι εκπεφρασμένα σε ευρώ, ενώ την ίδια στιγμή το αντίστοιχο μερίδιο του δολαρίου είναι 60%. Βέβαια, το μερίδιο που κατέχει το ευρώ στις πληρωμές για συναλλαγές είναι πολύ πλησιέστερο προς το αντίστοιχο μερίδιο του δολαρίου.
Αυτό δεν θα πρέπει να παραξενεύει, καθώς η E.E. αποτελεί τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της υφηλίου σε αγαθά και υπηρεσίες. Και πάλι όμως, οι πρώτες ύλες (για παράδειγμα, το πετρέλαιο ή το βαμβάκι) κατά κανόνα τιμολογούνται σε δολάρια...
Νομισματικός πόλεμος
Αυτή η διάσταση της παγκόσμιας νομισματικής πραγματικότητας έχει μεγάλη σημασία. Αυτή την τελευταία όμως, είναι αλήθεια ότι η παρουσία του ευρώ την αποδυνάμωσε τα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα. Λίγο καιρό μετά την κυκλοφορία του, το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα, φάνηκε ότι θα μπορούσε να ανταγωνιστεί ευθέως το αμερικανικό δολάριο.
Έτσι, πριν λίγο καιρό, ο βρετανικός «Economist» έγραφε ότι ήδη από το 2007 το ευρώ είχε καταλήξει να είναι το δημοφιλέστερο νόμισμα για την έκδοση χρέους σε ξένο νόμισμα (για παράδειγμα, από πλευράς πολυεθνικών). Αυτό όμως δεν κράτησε: η χρηματοπιστωτική κρίση που εκδηλώθηκε τότε έκανε τους νευρικούς επενδυτές να στραφούν πάλι στο δολάριο ως νόμισμα επιλογής
Το καλοκαίρι του 2021 όμως, με αφορμή την πανδημία Covid-19, η Ευρώπη θέλησε να ξαναπροσπαθήσει αν όχι να ξεπεράσει το δολάριο, τουλάχιστον να μειώσει την κυριαρχία του. Στο επίπεδο αυτό υπήρχαν δυο μεταβολές στις επικρατούσες συνθήκες, που έκαναν εφικτή τη βελτίωση της θέσης του ευρώ.
-Η πρώτη ήταν η μεταβολή της στάσης των ΗΠΑ όσον αφορά την άσκηση διεθνούς οικονομικής πολιτικής - τουλάχιστον κατά τα χρόνια της προεδρίας Τραμπ. Η εκδοχή εγωκεντρικού προστατευτισμού που εφάρμοσε ήταν ασύμβατη με τις υποχρεώσεις που συνοδεύουν την ιδιότητα εκδότη του βασικού αποθεματικού νομίσματος του πλανήτη.
Ακόμη όμως και υπό την συναινετικότερη διακυβέρνηση Μπάιντεν, η Ευρώπη ανησυχούσε κατά πόσον τα συμφέροντά της θα βρίσκονται πάντα ευθυγραμμισμένα με εκείνα των ΗΠΑ. Το να στηρίζεται κανείς στο δολάριο θεωρείται - δυνητικά - ότι δημιουργεί ακόμη πιο ευάλωτη κατάσταση απ’ ό,τι προηγουμένως.
Τον Μάρτιο 2021, οι ηγέτες της ευρωζώνης διατύπωσαν την αντίληψη ότι η ενίσχυση της διεθνούς χρήσης του ενιαίου νομίσματος θα τους βοηθούσε να εξασφαλίσουν «στρατηγική αυτονομία». Η E.E. ενοχλήθηκε ιδιαίτερα όταν διαπίστωσε ότι επιχειρήσεις της δικής της περιοχής υποχρεώθηκαν να ακολουθούν τις κυρώσεις που επέβαλαν οι ΗΠΑ ενώ η E.E. ήταν αντίθετη προς αυτές - για παράδειγμα, όσον αφορά το Ιράν.
Η Αμερική χρησιμοποίησε την ανάγκη που έχουν οι μεγάλες τράπεζες για πρόσβαση στο δολάριο, ώστε να αστυνομεύει τη συμπεριφορά τους πολύ πέρα από τα σύνορα των ΗΠΑ. Όσες παρέβησαν τις αμερικανικές εντολές βρέθηκαν αντιμέτωπες με μεγάλα πρόστιμα.
Οι επικριτές μιας τέτοιας συμπεριφοράς που υπερβαίνει τα σύνορα τη θεώρησαν ανεπίτρεπτη εργαλειοποίηση της ισχύος του δολαρίου. Με τη σειρά του, αυτό ευνόησε μεταβολή της στάσης εκείνων που ήταν παραδοσιακά αντίθετοι στην ενδυνάμωση του διεθνούς ρόλου του ευρώ. Σε στιγμές κρίσης, τα νομίσματα που έχουν τον ρόλο παγκόσμιου αποθεματικού βλέπουν την αξία τους να απογειώνεται, καθώς οι επενδυτές σπεύδουν σε αναζήτηση ασφαλούς καταφυγίου.
-Η δεύτερη μεταβολή υπήρξε πιο απρόβλεπτη, προέκυψε δε ως επίπτωση της πανδημίας του κορονοϊού. Ενώ η προηγούμενη παγκόσμια ύφεση είχε φέρει το ευρώ στο χείλος του γκρεμού, αυτή τη φορά η άμεση δραστηριοποίηση της ΕΚΤ και των εθνικών κυβερνήσεων της E.E. προκειμένου να στηρίξουν τις οικονομίες τους έτυχαν ευμενούς υποδοχής. Αυτή η ανταπόκριση στις απαιτήσεις της μάχης τόνωσε την αξιοπιστία του ευρώ σε φάση κρίσης - δηλαδή αυτό ακριβώς που αποτελεί καίριο χαρακτηριστικό ενός παγκόσμιου νομίσματος.
Τροποποίηση αρχιτεκτονικής
Περισσότερο όμως κι απ’ αυτό, η ευρωζώνη ανταποκρίθηκε στην κρίση τροποποιώντας την αρχιτεκτονική του ενιαίου νομίσματος κατά τρόπο που μάλλον ενίσχυε τη διεθνή του ελκυστικότητα. Μεγάλο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή υπήρξε η δημιουργία του σχεδίου NGEU και η συνακόλουθη έκδοση ομολόγων για χρηματοδότησή του. Τα ομόλογα αυτά διαθέτουν -πρακτικά- την κάλυψη του ισολογισμού του συνόλου των κρατών-μελών της E.E., γεγονός που τα καθιστά περισσότερο όμοια με τα ομολογά του αμερικανικού Δημοσίου.
Πρόκειται για μια σχετική καινοτομία για την Ευρώπη, όπου κατά κύριο λόγο ο δανεισμός γίνεται από τις εθνικές κυβερνήσεις, η πιστοληπτική αξιολόγηση των οποίων εν γένει είναι άνιση. Το νέο πανευρωπαϊκό ομόλογο δημιουργεί πλέον μια δυνατότητα να αποταμιεύουν οι επενδυτές σε ευρώ χωρίς να αναλαμβάνουν πιστοληπτικό κίνδυνο (όπως δεν συνέβαινε αν, για παράδειγμα, δάνειζαν στην Ιταλία).
Η έλλειψη ενός τέτοιου «ασφαλούς στοιχείου ενεργητικού» ήταν ένα από τα στοιχεία που δυσχέραιναν τη διεθνή χρήση του ευρώ. Όλες οι διασυνοριακές πράξεις, από τη διαχείριση αποθεμάτων από μέρους των κεντρικών τραπεζών μέχρι τον δανεισμό των επιχειρήσεων σε ξένο νόμισμα, έχουν ως φόντο την ύπαρξη ενός στοιχείου αναφοράς το οποίο να μην διαλαμβάνει διακινδύνευση.
Μέχρι σήμερα, ως ατελές υποκατάστατο για κάτι τέτοιο λειτουργούσαν τα γερμανικά ομόλογα - όμως οι εκδόσεις των ομολόγων NGEU «συμβάλλουν στο να καταστεί το ευρώ καλύτερο υποκατάστατο για το δολάριο», εξηγεί ο Ρεζά Μογκάνταμ της Morgan Stanley. Και αφήνει να υπονοηθεί ότι ο ανταγωνισμός ευρώ/δολαρίου, σε μεγάλο βαθμό, υπαγόρευσε στα αυταρχικά κράτη όπως η Κίνα και η Ρωσία, να προκαλέσουν γεωπολιτική κρίση η οποία θα μπορούσε να καταλήξει και σε μια παγκόσμια νομισματική αναστάτωση. Ώστε μέσα από αυτήν να προκύψει και ένα τρίτο διεθνές νόμισμα, αυτό των χωρών με αυταρχικά καθεστώτα.
Και από την άποψη αυτή οι συζητήσεις έχουν ήδη ξεκινήσει.
