του
Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Σε μία εποχή που τα είδη διατροφής παρουσιάζουν αύξηση των τιμών τους στην παγκόσμια αγορά και εντυπωσιακή άνοδο της ζήτησής τους, είναι καιρός το θέμα των μεταλλαγμένων προϊόντων να γίνει αντικείμενο σοβαρής μελέτης, απαλλαγμένης από αναθέματα, ξόρκια και καταστροφολογικές ψευδολογίες. Καιρός είναι, επίσης, οι καλοταϊσμένοι «οικολόγοι» της Δύσης να σκεφθούν για λίγο και το ζωτικό πρόβλημα της πείνας στην Αφρική, καθώς και το ενδεχόμενο μιας οδυνηρής έλλειψης τροφίμων.
Επιστήμονας με διεθνή αναγνώριση και πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο, ο κ. Κλάους Άμμαν, δύσκολα κρύβει την οργή και την θλίψη του με τα όσα βλέπει, ακούει και διαβάζει σχετικά με την γενετική, την βιοτεχνολογία και τα γενετικά μεταλλαγμένα φυτά. Αποδίδει δε τεράστιες ευθύνες σε ανεύθυνους οικολόγους και καιροσκόπους της πολιτικής, οι οποίοι επιδίδονται στην καλλιέργεια του φόβου και στην μαζικοποίηση της υστερίας επειδή ακριβώς έχουν κάθε ιδιοτελή λόγο να μην θέλουν καμμία αλλαγή στον σημερινό κόσμο. Και την νύφη πληρώνει η επιστήμη, η οποία διασύρεται από ανθρώπους που τελικά έχουν καννιβαλική σχέση μαζί της.
Πριν λίγα χρόνια, σε ένα βαρυσήμαντο άρθρο σας σε γαλλικό επιστημονικό περιοδικό, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του Τζέρεμυ Ρίφκιν κατά της βιοτεχνολογίας, μιλήσατε για τον εκκολαπτόμενο οικο-σταλινισμό. Η άποψή σας αυτή ισχύει;
Από ιστορικής πλευράς, ο όρος που χρησιμοποίησα είναι υπερβολικός, γιατί δεν υπάρχουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Γι αυτό, σήμερα θα έκανα λόγο για οικο-μακαρθισμό. Κάποιοι θέλουν να βλέπουμε όλοι τα ίδια πράγματα όπως τα βλέπουν και εκείνοι. Δεν ανέχονται την διαφωνία και βέβαια εφαρμόζουν την γνωστή τακτική της ρετσινιάς. Πρόκειται για μία νέα ιδεολογική τρομοκρατία η οποία εκδηλώνεται και με την σχετική φυσική βία. Επειδή ορισμένοι θεωρούν ότι η ανθρωπότητα κινδυνεύει και θέλουν να μας «σώσουν», κάθε φορά που κάποιοι διαφωνούντες δεν θέλουν να «σωθούν» τρώνε το ξύλο τους και δέχονται και τις ύβρεις που τους πρέπει.
Όλα αυτά τα κατανοώ. Βρισκόμαστε σε μια εποχή κολοσσιαίων αλλαγών, οι οποίες προκαλούν φόβους και ανησυχίες. Η εκμετάλλευση συνεπώς αυτών των φόβων είναι ανθρώπινη, αλλά όχι επιστημονικά θεμελιωμένη. Δυστυχώς, όμως, σε κοινωνίες που αρνούνται να μάθουν, επειδή πιστεύουν ότι ξέρουν, το εμπόριο του φόβου αποφέρει στους πωλητές τους τεράστια πολιτικά και υλικά οφέλη, πάντα ωστόσο σε βάρος της επιστήμης και της ανάπτυξης της κριτικής σκέψης.
Ο Ρίφκιν και αρκετοί οπαδοί του υποστηρίζουν ότι ένας μεγάλος κίνδυνος από μεταλλαγμένους γενετικά οργανισμούς είναι αυτός της δημιουργίας συνθηκών «γενετικής ρύπανσης». Λένε ότι μεταλλαγμένα γονίδια φυτών θα ξεφύγουν από κάθε έλεγχο και σε κάποια φάση θα ενσωματωθούν στα γονιδιώματα άλλων φυτών, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ποια είναι η δική σας άποψη;
Στην Βόρειο Αμερική, τα κυριότερα φυτά που καλλιεργούνται είναι εξωτικά. Δεν έχουν έτσι άγρια ξαδέλφια. Κατά συνέπεια, η μόλυνση που επικαλείται ο Ρίφκιν είναι αδύνατη. Ακόμα, ορισμένα είδη φυτών στις ΗΠΑ, στα οποία θα μπορούσαν να τοποθετηθούν γονίδια, έχουν γίνει αντικείμενο διεξοδικών και σε βάθος μελετών εδώ και χρόνια, με αποτελέσματα που σήμερα δεν εμπνέουν ανησυχίες. Το ίδιο ισχύει και για το καλαμπόκι. Οι Αμερικανοί έχουν κάνει αμέτρητες δοκιμές στο Μεξικό για να διαπιστώσουν αν κινδυνεύει από γονίδια-δραπέτες τα οποία, μέσω της σταυροεπικονίασης, θα μπουν στο γονιδίωμα του άγριου συγγενή του, που είναι η τεοσένθη, και θα δημιουργήσουν ζιζάνια ανθεκτικά στα ζιζανιοκτόνα, στα έντομα και στους ιούς. Γνωρίζουν έτσι την πραγματικότητα και την ελέγχουν. Την ελέγχουν, μάλιστα, πολύ καλύτερα από την εποχή που μπήκαν στην γεωργική παραγωγή τα ζιζανιοκτόνα. Θέλω να πω ότι σήμερα, για πρώτη φορά στην ιστορία, για την εισαγωγή νέων καλλιεργημάτων, από την αρχή γίνονται συστηματικές εκτιμήσεις και αξιολογήσεις για τις πιθανές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Εφαρμόζονται έτσι οι απαραίτητες και προσαρμοσμένες στις νέες συνθήκες διαδικασίες, γίνονται πειράματα μέσα στους αγρούς και έχουν δημιουργηθεί οι αποκαλούμενες εκτάσεις-καταφύγιο ή πεδίο στις οποίες, χωρίς κανέναν κίνδυνο για το περιβάλλον, γίνονται δοκιμές για φυτά ανθεκτικά στους ιούς και στα βλαβερά έντομα. Πριν 40 χρόνια, όταν μπήκαν στην γεωργία τα παρασιτοκτόνα, παρόμοιες προφυλάξεις και εκτιμήσεις κινδύνου ήσαν ανύπαρκτες…
Στον τομέα της εκτίμησης των κινδύνων, πολλοί υποστηρίζουν ότι η Ευρώπη υστερεί έναντι των ΗΠΑ. Έχουν δίκιο;
Έτσι είναι, για πολλούς λόγους. Κατ` αρχήν σε μας το πρόβλημα της ροής γονιδίων είναι υπαρκτό. Αρκετά φυτά που καλλιεργούνται στην Ευρώπη έχουν άγριους συγγενείς. Για παράδειγμα σας αναφέρω την colza. Οι βιομηχανίες που εμπορευματοποίησαν τους μεταλλαγμένους γενετικά οργανισμούς υποεκτίμησαν κάποιους κινδύνους. Σε αυτό, μεγάλες είναι οι ευθύνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δεν έκανε καλά την δουλειά της. Οι ευρωπαϊκές ρυθμίσεις είναι ένα πραγματικό χάος. Οι συζητήσεις πάνω στα θέματα της βιοτεχνολογίας και της γενετικής είναι ατελείωτες, συγκεχυμένες και καταστροφολογικές, χωρίς όμως την ύπαρξη συγκεκριμένων επιστημονικών δεδομένων. Σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, η Ευρώπη είναι μια λέσχη ερασιτεχνών η οποία, επιπροσθέτως, δαπανά τεράστια κονδύλια για το τίποτα.
Μήπως είστε υπερβολικά αυστηρός για την Ευρώπη και υπέρμετρα αισιόδοξος για τις ΗΠΑ; Όπως και σεις αναγνωρίζετε, η μεγάλη προσπάθεια που γίνεται σήμερα στην αγροτική βιοτεχνολογία επικεντρώνεται στην δημιουργία διαγονιδιακών φυτών που θα ανέχονται τα ζιζανιοκτόνα και θα είναι ανθεκτικά στα βλαβερά έντομα και στους ιούς. Μήπως όμως με τον τρόπο αυτόν οδηγηθούμε στην δημιουργία «υπερ-εντόμων» και «υπερ-ιών» ανθεκτικών στα προϊόντα αυτά και άρα καταστροφικών για το περιβάλλον;
Ένας Γάλλος ερευνητής υπολόγισε ότι ο κίνδυνος εξάπλωσης της αντίστασης που προέρχεται από την εισαγωγή ενός ανασυνδυασμένου γονιδίου σε ένα διαγονιδιακό καλαμπόκι είναι της τάξεως του 10 στην μείον 18 δύναμη. Με άλλα λόγια, ο κίνδυνος αυτός υπάρχει στο μέτρο που ισχύει και για σας η πιθανότητα να κερδίσετε τρεις συνεχόμενες φορές τον πρώτο αριθμό του λαχείου που έχετε στην χώρα σας. Μην ξεχνάτε ότι τρώμε κάθε μέρα από ένα έως πέντε εκατομμύρια βακτηρίδια τα οποία έχουν αναπτύξει αντιστάσεις στα αντιβιοτικά. Θα πρέπει, συνεπώς, να καταργηθεί κατεπειγόντως η χρήση φυσικών λιπασμάτων, τα οποία κυριολεκτικά βρίθουν από βακτηρίδια που ανθίστανται. Αυτές οι παρατηρήσεις μου δεν είναι απότοκες υπέρμετρης αισιοδοξίας. Είναι απότοκες της άρνησής μου να υποκύψω στην επιστημονική αποπληροφόρηση…
Δεν υπάρχει μελέτη του Δανού επιστήμονα δρα Τόμας Μίκελσεν που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα ανασυνδυασμένα γονίδια που εισάγονται σε καλλιεργούμενα φυτά μπορούν εύκολα και γρήγορα να μεταφερθούν στα άγρια φυτά, δημιουργώντας μια μορφή γενετικής ρύπανσης;
Οι φοιτητές που ασχολούνται με την γενετική γνωρίζουν ότι, χάρη στη φαινόμενο της introgression*, ένα γονίδιο που ξεφεύγει ύστερα από μία περίοδο εξαφανίζεται. Εκτός αν αυτό το γονίδιο συνεπάγεται ένα πλεονέκτημα επιλογής, πράγμα σπάνιο. Από την άλλη μεριά, ένα γονίδιο που από ατύχημα ξέφυγε στην φύση, μπορούμε να το παρακολουθήσουμε. Αυτό έκανε ο δρ. Τόμας Μίκελσεν με τους φοιτητές του. Φύτεψαν μία διαγονιδιακή ελαιοφόρο κράμβη, που περιείχε γονίδιο ανθεκτικότητας στα ζιζανιοκτόνα, σε έναν αγρό όπου υπήρχε και ένας πολύ στενός συγγενής της, το φυτό Brassica campertis. Τα φυτά σταυροεπικονιάστηκαν και δημιούργησαν υβρίδια. Οι σπόροι των υβριδίων, στην συνέχεια, αποδείχθηκαν πολύ γόνιμοι και βλάστησαν φυτά με τα χαρακτηριστικά του Brassica campertis. Η ερευνητική ομάδα ανέφερε ότι το 42% της δεύτερης γενιάς των νέων άγριων φυτών είχε αναπτύξει ανεκτικότητα στο ζιζανιοκτόνο. Κατά συνέπεια, κάποιοι συμπέραναν ότι το ανασυνδυασμένο γονίδιο είχε μεταφερθεί με επιτυχία από την ελαιοφόρο κράμβη στο συγγενικό της ζιζάνιο και διατύπωσαν καταστροφολογικές προβλέψεις. Σήμερα, έξι χρόνια μετά την έρευνα αυτή, το γονίδιο ανοχής έχει εξαφανιστεί. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και σε δοκιμές που έγιναν στην Σκωτία και στο Λονδίνο. Πολύ φοβούμαι, έτσι, ότι τα σκιάχτρα που επισείουν ορισμένοι δεν επαληθεύονται από την επιστημονική πρακτική.
Εσείς ο ίδιος αναφέρατε ότι κάποιοι κίνδυνοι υπάρχουν αν κάποια γονίδια ξεφύγουν από το κλουβί. Τον ίδιο κίνδυνο δεν επισημαίνει και ο Ρίφκιν; Δεν κάνει λόγο για στατικό κίνδυνο στον βαθμό που πολλαπλασιάζονται οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί;
Αυτό είναι αλήθεια. Πλην όμως, πρέπει να μετρήσουμε τους διαφόρους τύπους κινδύνου και να δούμε για ποια γονίδια μιλάμε. Ο Ρίφκιν επισείει σκιάχτρα. Όλες οι παρατηρήσεις του στηρίζονται σε υποθέσεις εργασίας από τις οποίες βγάζει συμπεράσματα που θεωρεί υπαρκτά. Μας λέει έτσι ότι από τα γονίδια μεταλλαγμένων φυτών θα παράγονται φάρμακα ή πλαστικές ύλες που θα διαχέονται στην φύση. Αυτό είναι τεράστιο ψέμμα. Κανείς δεν διανοήθηκε να παράγει τέτοια φυτά σε αγρούς. Εάν έχουν γίνει κάποια πειράματα, αυτά είναι εργαστηριακά. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιοι κίνδυνοι στους οποίους ο Τζέρεμυ Ρίφκιν έχει δίκιο να επιμένει. Για παράδειγμα, υπάρχει ο κίνδυνος περάσματος γονιδίων διαγονιδιακού καλαμποκιού σε μη διαγονιδιακό καλαμπόκι. Πρόκειται για ένα πρόβλημα πάνω στο οποίο δουλεύουμε. Και ως συνήθως στην φάση εισόδου μιας τεχνολογίας πρέπει να μαθαίνουμε, και γρήγορα μάλιστα.
Όμως, μέχρι να μάθουμε, δεν θα πρέπει να εφαρμόζουμε την αρχή της προφύλαξης;
Η παρατήρησή σας είναι ορθή και προσωπικά δίνω μεγάλη σημασία στην αρχή της προφύλαξης. Με βάση την αρχή αυτή μπορούμε να σκεφτούμε ότι κάτι είναι δυνατό να συμβεί. Μια τέτοια υπόθεση όμως δεν είναι νοητό να χρησιμοποιείται για να αναχαιτίζεται κάθε τεχνολογική πρόοδος. Αν αυτή δεν αρέσει σε κάποιους, την προσεχή φορά που θα πάνε στον οδοντογιατρό τους ας του ζητήσουν να τους βγάλει το δόντι χωρίς τοπική αναισθησία και με τις τανάλιες της πρώτης οδοντιατρικής εποχής. Γιατί; Μα διότι η τοπική αναισθησία έχει κάποιους κινδύνους, από τους οποίους καλόν είναι να προφυλαχθούμε…!!!
Για να σοβαρευτούμε, υπό αυτές τις συνθήκες, νομίζω ότι η αρχή της προφύλαξης θα πρέπει να συμβαδίζει με την αρχή της εξοικείωσης. Η εξοικείωση (familiarity) είναι αυτά που ήδη γνωρίζουμε. Είναι το σύνολο των γνώσεων και των εμπειριών που έχουμε συσσωρεύσει πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Γνωρίζουμε, λόγου χάρη, ποιους κινδύνους εγκυμονεί η κλασσική γεωργία, αλλά κανείς δεν τους επικαλείται. Οι εξορκιστές των μεταλλαγμένων παρακάμπτουν την κολοσσιαία εμπειρία που έχουμε αποκτήσει στον χώρο αυτόν. Έχουν γίνει χιλιάδες πειράματα σε αγρούς. Διαθέτουμε τεράστια γνώση η οποία, κατά περίπτωση, μας επιτρέπει να προσδιορίζουμε τί μπορούμε να κάνουμε και τί όχι. Ακόμα περισσότερο, γνωρίζουμε το τί μπορούμε να κάνουμε περιοχή προς περιοχή και φυτό προς φυτό. Γνωρίζουμε επίσης ότι η φύση δεν περίμενε τον άνθρωπο για να αποφασίσει περί της ροής γονιδίων. Σημειώστε ότι η πιο απίθανη ροή γονιδίων που γνώρισε ήδη από την αρχή της ιστορίας του ανθρώπου, πραγματοποιήθηκε μέσω της επανάστασης των μεταφορών και με αφορμή την αστυφιλία. Η ευρύτητα αυτού του φαινομένου δεν συγκρίνεται καν με την αντίστοιχη που θα μπορούσαν να προκαλέσουν οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί στο ορατό μέλλον.
Αν, κύριέ μου, υπακούαμε στον οικολογικό μακαρθισμό, σήμερα ο μέσος χρόνος ζωής θα έπεφτε στα 40 χρόνια, τα αεροπλάνα και τα αυτοκίνητα θα έπρεπε να ακινητοποιηθούν και όλοι εμείς θα ήταν απαραίτητο να γυρίσουμε στην ύπαιθρο… Προσωπικά δεν θα είχα ίσως αντίρρηση. Δεν ανέχομαι όμως την προσβολή της νοημοσύνης μου και τον εξευτελισμό της γνώσης. Μάς λένε ορισμένοι, και μεταξύ αυτών και ο Ρίφκιν, ότι η επανασύνθεση του DNA αποτελεί κουτί της Πανδώρας. Διότι κανείς δεν μπορεί να προχωρήσει στον επανασυνδυασμό γενετικού υλικού χωρίς κινδύνους για τα είδη. Πρόκειται για επιστημονική ανοησία. Το αντίθετο είναι η αλήθεια. Η υβριδοποίηση και η ροή των γονιδίων αποτελούν τα θεμέλια της εξέλιξης. Όταν πίνω μια μπύρα είμαι κατά 33% καννίβαλος, γιατί η μαγιά της μπύρας και ο άνθρωπος έχουν σε ποσοστό 33% κοινά γονίδια. Ο Ρίφκιν δεν θα το καταλάβει ποτέ αυτό. Ο άνθρωπος ζει στην εκκλησία του, όπου είναι και ο παπάς της. Όσο για τους ομοϊδεάτες του, έχουν ανάγει την υπεραπλούστευση σε επιστήμη. Αυτός είναι ο μεγάλος κίνδυνος.
Σημειώστε δε ότι κανείς από όλους αυτούς που το παίζουν «προστάτες» των φτωχών και της υγείας μας δεν συγκινήθηκε από την τελευταία έκθεση του ΟΗΕ για την καταπολέμηση της φτώχειας και την αγροτική οικονομία στις φτωχές χώρες. Η έκθεση για την ανθρώπινη ανάπτυξη τονίζει ξεκάθαρα ποιος είναι ο θετικός ρόλος της γενετικής και της βιοτεχνολογίας και θέτει τα πραγματικά προβλήματα για την πρόοδο.
*introgression: Πρόκειται για ροή γονιδίων στους υβριδιακούς οργανισμούς. Μπορεί να έχει διαφορετικά αποτελέσματα, ανάλογα με τον βαθμό διαγονιμότητας μεταξύ των υβριδίων και των άλλων ειδών.
