του Γιώργου Πρεβελάκη*
“Η ποικιλία της ευρωπαϊκής ηπείρου είναι μεγάλη… Για όποιον, όμως, επιχειρήσει να συνοψίσει την ποικιλία και την πολυπλοκότητα της Ευρώπης σε ένα μικρό αριθμό από κυρίαρχα χαρακτηριστικά, υπάρχουν δύο ανταγωνιστικές προσεγγίσεις οι οποίες απλουστεύουν και περιορίζουν την σύνολη κατάσταση ανάμεσα σε δύο επιδράσεις.
Η πρώτη προσέγγιση θεωρεί ότι υπήρχε ανέκαθεν μια Ανατολή και μια Δύση στην Ευρώπη. Η δεύτερη προσέγγιση θεωρεί ότι υπήρχε ανέκαθεν μια αντίθεση ανάμεσα στις θαλασσινές και τις ηπειρωτικές χώρες. Οι δύο απλουστεύσεις θα μπορούσαν να συνδυαστούν, ιδιαίτερα στα μέσα του εικοστού αιώνα, όταν η Δυτική Ευρώπη θεωρεί κατ’αρχήν τον εαυτό της ως μέρος της “Ατλαντικής Κοινότητας”.
Η θητεία του Jacques Delors (1985-1995) εμφανίζεται ως το σημείο καμπής της ευρωπαϊκής διαδικασίας. Κατά την περίοδο αυτήν ωριμάζει το ευρωπαϊκό σχέδιο. Κυριαρχεί αισιοδοξία για το μέλλον. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η σοβιετική απειλή εξαφανίζεται· ταυτοχρόνως, οι Ηνωμένες Πολιτείες διατηρούν την προστατευτική τους ασπίδα.
Η Ευρώπη εμφανίζεται ως όαση ειρήνης και ανέξοδης ασφάλειας. Η Γερμανία ενοποιείται και οι πρώην κομμουνιστικές χώρες οδεύουν προς την ένταξη. Οι γιουγκοσλαβικές κρίσεις θεωρούνται ήσσονος σημασίας, απλές εξαιρέσεις του κανόνα.
Εντούτοις, κατά την περίοδο αυτήν τίθενται τα θεμέλια της διαδικασίας η οποία οδήγησε στη σημερινή υπαρξιακή κρίση.
Αυτήν την κρίσιμη δεκαετία το γεωπολιτικό πλαίσιο άρχισε να μετασχηματίζεται. Η αρμονική σύζευξη ανάμεσα στη Δύση και στη Θάλασσα, στην οποία αναφέρεται ο Jean Gottmann, έτεινε να διαρραγεί. Η σταδιακή αυτή ανατροπή δεν συνειδητοποιήθηκε. Άρχισαν, επομένως, να αναδύονται, αργά αλλά σταθερά, οι κλασικές ευρωπαϊκές γεωπολιτικές και πνευματικές αντιφάσεις.
Η ενοποίηση της Γερμανίας και η ισχυρή οικονομική της διείσδυση στις κεντρο-ευρωπαϊκές χώρες μετέφερε το κέντρο βάρους της ευρωπαϊκής διαδικασίας προς την Ανατολή και τη χερσαία ήπειρο. Έτι χείρον, η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου επέτεινε τη γεωγραφική ανισορροπία.
Η Ρωσία, μετά από μια παραπλανητικά καθησυχαστική απουσία από την ευρωπαϊκή γεωπολιτική σκηνή, επανέφερε υπό τον Πούτιν την επιρροή της στα ευρωπαϊκά πράγματα· ασκούσε ενεργειακή γεωπολιτική την οποία συγκάλυπτε πίσω από οικονομικές σκοπιμότητες.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες αγωνίστηκαν, χωρίς πολλή επιτυχία, να παρεμποδίσουν την αναβίωση της ρωσο-γερμανικής έλξης. Η ουκρανική δεκαετής κρίση (2014-2024) πρέπει να ερμηνευτεί και σε αυτό το πλαίσιο, δηλαδή ως προσπάθεια να απομακρυνθεί το ευρασιατικό φάσμα. Αναμφιβόλως, η αμερικανική πολιτική στην Ουκρανία δεν είναι άμοιρη ευθυνών.
Η εξέλιξη της κρίσης, πάντως, κινδυνεύει να φέρει το ευρασιατικό φάσμα εγγύτερα. Μετά από μια ενδεχόμενη συμβιβαστική λύση, μήπως η Ευρώπη θα βρεθεί μπροστά σε μια επίθεση φιλίας από την Μόσχα;
Έχει προηγηθεί ο “Κοινός Ευρωπαϊκός Οίκος” του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, τον οποίο είχε προαναγγείλει ο Στρατηγός Ντε Γκώλ- δηλαδή, το όραμα μιας Ευρώπης από τον Ατλαντικό ώς τα Ουράλια.
Σήμερα, μια τέτοια πρόταση ασφαλώς θα βρει απήχηση στην “παλαιά” Ευρώπη· στον αντι-αμερικανισμό των μεν και στα οικονομικά συμφέροντα των δε.
Arrieres-pensees και non-dits: όλοι έχουν απώτερες σκέψεις και ανομολόγητα σχέδια. Τροφοδοτούνται από τις διηγήσεις των παλαιοτέρων, από ριζωμένες γεωπολιτικές αναπαραστάσεις και από ισχυρά οικονομικά συμφέροντα?αλλά αντιφάσκουν προς την ευρωπαϊκή “πολιτική ορθότητα”. Τα non-dits, τα άρρητα, πλανώνται απειλητικά πάνω από τις εννοιολογικά ακίνητες και πολιτικώς ορθές συζητήσεις των ευρωπαϊκών think-tanks.
Κατά την ψυχολογία, οι απωθημένοι φόβοι και τα κρυμμένα τραύματα υποσκάπτουν την ψυχική υγεία. Πώς, με όλες αυτές τις απωθήσεις, η Ευρώπη να μην αισθάνεται σε υπαρξιακή κρίση; Όμως, στον επικίνδυνο κόσμο της πολυδιάσπασης, της παγκόσμιας πόλωσης, του αμερικανικού απομονωτισμού και των ευρωπαϊκών λαϊκισμών, τι περιθώριο υπάρχει για να ανοίξει μια έντιμη γεωπολιτική συζήτηση;
Ο Οικονομισμός και η πολυετής γεωπολιτική τύφλωση μάς έχoυν οδηγήσει σε δύσκολα διλήμματα: να ανοίξουμε το κουτί της Πανδώρας, με άδηλες συνέπειες; ή να προχωρούμε σιωπηρά, business as usual, από κρίση σε κρίση;
*τ. Πρέσβης της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ, ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής και Γεωγραφίας στη Σορβόννη του Παρισιού
