*του Ευάγγελου Βενιζέλου
Τους τελευταίους μήνες τα αυτονόητα της διεθνούς κοινωνίας έχουν τεθεί υπό αμφισβήτηση. Το μήνυμα που εκπέμπει η νέα αμερικανική διοίκηση είναι ότι όλα μπορεί να επανεξεταστούν: η ίδια η έννοια της Δύσης ως ενιαίας στρατηγικής οντότητας με πυρήνα την ευρωατλαντική συνεργασία, οι θεμελιώδεις γεωπολιτικές παραδοχές, το αμυντικό δόγμα και η ταξινόμηση των κινδύνων, η αίσθηση περί εχθρού και συμμάχου.
Πρόκειται για έναν παράδοξο και γενικευμένο αναθεωρητισμό, που αφορά πρωτίστως αντιλήψεις, αλλά ενδεχομένως και σύνορα - άρα επανέρχεται στο προσκήνιο ο αναθεωρητισμός με την κλασική έννοια του όρου.
Μέσα στο κλίμα αυτό της αβεβαιότητας, της αναδιάταξης συμμαχιών και προτεραιοτήτων, εμφανίζεται ως παράπλευρο φαινόμενο η έκδηλη και βαθιά κρίση του Διεθνούς Δικαίου, αρχής γενομένης από την κρίση της ίδιας της οργάνωσης της διεθνούς κοινωνίας.
Η κρίση αυτή είναι εμφανής στον ίδιο τον ΟΗΕ και στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα βασικά θεσμικά του όργανα. Στον τρόπο με τον οποίο συγκρούεται η Γενική Συνέλευση με το Συμβούλιο Ασφαλείας. Είναι εμφανής στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και βεβαίως, εάν στους διεθνείς οργανισμούς (όπως πρέπει) συμπεριλάβουμε και το ΝΑΤΟ, η κρίση αφορά βεβαίως και αυτό, τον ίδιο τον ιστορικό και στρατηγικό λόγο της ύπαρξής του.
Κατά βάθος, τίθεται υπό αμφισβήτηση ένας διαχωρισμός που είχε αρχίσει να επιβάλλεται στη διεθνή βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια. Η διάκριση ανάμεσα στο δημοκρατικό και το αυταρχικό Διεθνές Δίκαιο.
Αυτή, όμως, η βαθιά ιδεολογική, ή μάλλον αξιακή, αντίληψη για το Διεθνές Δίκαιο, δεν εναρμονίζεται με την «απροκατάληπτη» αντίληψη για την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας και άμυνας που δεν θεωρεί αυτονόητο τίποτα: ούτε τη στρατηγική ταύτιση ΗΠΑ και Ευρώπης (Ευρωπαϊκή Ένωση και Ηνωμένο Βασίλειο), ούτε την ταύτιση της αμερικανικής και της ευρωπαϊκής αίσθησης ασφαλείας, ούτε τη στάση της Δύσης απέναντι στη Ρωσία και την Κίνα, ούτε την ύπαρξη του ΝΑΤΟ, ούτε τον σεβασμό των βασικών κανόνων του διεθνούς εμπορίου και των διεθνών οικονομικών σχέσεων, ούτε τη διεθνή συνεργασία για την κλιματική κρίση και τη διαχείριση των πανδημιών.
Δύο είναι κατά τη γνώμη μου τα βασικά ερωτήματα: Χωρίς Δημοκρατία, είτε υπό την αμερικανική είτε υπό την ευρωπαϊκή της εκδοχή, χωρίς φιλελεύθερη Δημοκρατία μπορεί να υπάρχει πράγματι διεθνής νομιμότητα; Η επίκληση του Διεθνούς Δικαίου είναι ένας ισχυρισμός ή είναι μια στρατηγική;
Ως προς το πρώτο ερώτημα αρκεί να σημειώσω ότι πριν από λίγες εβδομάδες (14-16/2/2025) διεξήχθη η διάσκεψη του Μονάχου για την ασφάλεια, όπου είχε την ευκαιρία να λάβει τον λόγο και ο νέος αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, ο JD Vance, για να επισημάνει τις διαφορές μεταξύ της φοβικής, όπως την χαρακτηρίζω, Δημοκρατίας των Ευρωπαίων σε σχέση με την εκφοβιστική, πλέον, δημοκρατία των Αμερικανών, όπως θα την έλεγε ίσως ο Τοκβίλ σήμερα αν ξαναέγραφε το βιβλίο του για τη Δημοκρατία στην Αμερική.
Είναι συνεπώς αναγκαίο να συνεννοηθούμε και να συμπέσουμε οι δύο πλευρές του Ατλαντικού, τουλάχιστον στην αντίληψή μας για το τι συνιστά τη φιλελεύθερη Δημοκρατία ως αξιακή επικράτεια της Δύσης. Μιας Δύσης που μοιράζεται μια έστω γενική αντίληψη περί διεθνούς νομιμότητας.
Ως προς το δεύτερο ερώτημα, αρκεί να σημειώσω ότι όποιος πιστεύει ότι η επίκληση του Διεθνούς Δικαίου συνιστά μια ολοκληρωμένη και ασφαλή στρατηγική, προφανώς σφάλλει και μπορεί να σφάλλει επικίνδυνα. Ισχυρισμός ναι, μπορεί να είναι η επίκληση του Διεθνούς Δικαίου, αλλά ένας ισχυρισμός ο οποίος δυστυχώς, όπως βλέπουμε, σαρώνεται μέσα στο εργαστήριο της ιστορίας και κανένας άλλος κλάδος του δικαίου δεν επικοινωνεί με την ιστορία τόσο άμεσα όσο το Διεθνές Δίκαιο.
Γιατί εκεί βλέπουμε τι σημαίνει ισχύς και τι σημαίνει αδυναμία. Δηλαδή τι σημαίνει συσχετισμός δυνάμεων. Μόνο που και στο Διεθνές Δίκαιο, σε όλους τους κλάδους του Δικαίου, στην καθημερινή ζωή και εμπειρία, ο ρεαλισμός απέχει πάρα πολύ λίγο, επικίνδυνα λίγο, από τον κυνισμό. Μπορεί να απέχει και εξαιρετικά λίγο από το αδιέξοδο και την απόγνωση. Γι’ αυτό έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία να είμαστε σε εγρήγορση.
Ο τίτλος της βασικής έκθεσης της διάσκεψης του Μονάχου στην οποία προαναφέρθηκα δεν ήταν ο όρος multipolarity, ο οποίος περιγράφει μια παγκόσμια πραγματικότητα με την ανάδυση πολλών πόλων, αλλά ο όρος multipolarization.
Δεν ήταν η πολυπολικότητα, αλλά η «πολυπολωτικότητα», αν αποδεχθούμε τον νεολογισμό. Άρα βρισκόμαστε σε έναν κόσμο με πανταχόθεν πόλωση. Σε ένα μαγνητικό πεδίο εντάσεων, αβεβαιοτήτων, ανατροπών, κατάρρευσης των βεβαιοτήτων.
Αυτό ισχύει προφανώς και σε περιφερειακό επίπεδο, για εμάς σε όλες τις περιφερειακές ενότητες που μας αφορούν λόγω γεωγραφικής θέσης: Ευρώπη, Βαλκάνια, Μεσόγειος, Μαύρη Θάλασσα, Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική.
Το ελάχιστο που οφείλουμε επειγόντως να κάνουμε ενώπιον τέτοιων προκλήσεων είναι να διαμορφώσουμε τουλάχιστον τις εσωτερικές πολιτικές και κοινωνικές προϋποθέσεις που θα μας καταστήσουν ως έθνος ένα ενιαίο, λειτουργικό και σκεπτόμενο υποκείμενο της ιστορίας, που διαθέτει, αν μη τι άλλο, στοιχειώδες ένστικτο αυτοσυντήρησης.
*πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, πρώην υπουργός Εθνικής Άμυνας. Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ
