του
Θάνου Μ. Βερέμη*
Ο Μπέρναρντ Λιούις (1916-2018) ήταν ίσως ο σημαντικότερος ισλαμολόγος και ειδικός στην μελέτη της Τουρκίας.
Η μόρφωση και η πολυμάθειά του ήταν εντυπωσιακές.
Μιλούσε συγχρόνως για τα οικονομικά, τα ιδεολογικά, τα πολιτικά και τον πολιτισμό των ισλαμικών χωρών σε όλη την διάρκεια της ιστορίας τους.
Άρχισε την σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, στην Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (School of Oriental and African Studies, SOAS), και συνέχισε στο Πρίνστον των ΗΠΑ.
Ο Έλληνας συνάδελφος και φίλος του στην SOAS Παναγιώτης Βατικιώτης με κάλεσε στο σπίτι του στα τέλη της δεκαετίας τού 1970 για να γνωρίσω τον Λιούις και διατηρήσαμε έκτοτε επαφή.
Μού εξηγούσε τότε ότι η κοσμική ιδεολογία του Κεμάλ Ατατούρκ είχε πραγματική απήχηση στις μορφωμένες μόνον τάξεις της Τουρκίας και όχι στον λαό, που εξακολουθούσε να θρησκεύεται.
Έζησε αρκετά για να δει να επαληθεύεται η εκτίμησή του αυτή από το καθεστώς Ερντογάν. Η δύση του κεμαλισμού ήταν τότε αδιανόητη.
Όταν βρέθηκα το 1989 στο Πρίνστον για να διδάξω μάθημα ελληνοτουρκικών σχέσεων, ανανέωσα την γνωριμία με τον Λιούις. Μέσα στα πολλά που δεν κουραζόταν να εξηγεί ήταν και ότι όποιος χειριζόταν την οθωμανική γλώσσα με δεξιότητα έλεγαν γι’ αυτόν οι όμοιοί του ότι μιλούσε «ελληνικά οθωμανικά».
Χάρη στο γόητρο της ελληνικής φιλοσοφίας στον ισλαμικό κόσμο, οι μεταφραστές τού Αριστοτέλη καλλιεργούσαν και την δική τους γλώσσα με το αξεπέραστο πρόσωπο των Ελλήνων.
Η διαμάχη του με τον Λιβανέζο χριστιανό Έντουαρντ Σαΐντ του Κολούμπια της Νέας Υόρκης ήταν μονόπλευρη. Ο Σαΐντ, στο γνωστό του βιβλίο «Οριενταλισμός», θεωρούσε ότι οι ευρωπαίοι ισλαμολόγοι παρουσίαζαν με περιφρόνηση το μεσανατολικό πανεπιστημιακό αντικείμενο.
Ο τίτλος «Οριενταλισμός», άλλωστε, αποδίδει έναν υποδόριο ρατσισμό στους λόγιους της Δύσης, με επικεφαλής τον Λιούις. Απ’ όσο γνωρίζω, ο Λιούις δεν απάντησε ευθέως στον Σαΐντ αλλά έμμεσα, με το άρθρο του «The Arab Rage» («Η Αραβική Οργή»).
Εκεί προσπάθησε να εξηγήσει το συναίσθημα αποτυχίας των αραβικών ηγετικών τάξεων όταν αναλογίζονται τις λαμπρές περιόδους του ισλαμικού πολιτισμού και τις συγκρίνουν με την σημερινή του παρακμή.
Από τις πιο εντυπωσιακές του προβλέψεις ήταν η χρήση της τρομοκρατίας από τους ακραίους (Σαλαφιστές) του Ισλάμ. Ο ίδιος είχε ασχοληθεί στην διατριβή του με μία κάστα ιερών δολοφόνων που τον Μεσαίωνα τρομοκρατούσαν τους αντιπάλους τους με τελετουργικές δολοφονίες.
Η κάστα των Χασασίν (αγγλικό assassin) φρόντιζε να αφιονίζεται πρώτα με χασίσι, ώστε ο φόβος να μην τούς εμποδίζει από την διάπραξη των εγκλημάτων.
Αναζητώντας την χρήση της βίας στο αραβικό παρελθόν, ο Λιούις προέβλεψε την 11η Σεπτεμβρίου 2001 λίγα χρόνια πριν συμβεί το γεγονός με ένα προφητικό του άρθρο στο «Foreign Affairs» με τίτλο «License to Kill» («Άδεια για να Σκοτώνουν»).
Ο θάνατός του στέρησε την μελέτη του Ισλάμ από τον πιο πολύπλευρο γνώστη του.
*Ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
