Του
Γιώργου Πρεβελάκη*
Κάθε εποχή προσφέρει παραδείγματα της σχέσης ανάμεσα στην Αρχιτεκτονική και την Πολιτική. Ο Νεοκλασικισμός συνέβαλε στην επιβολή των αξιών του Διαφωτισμού. Στη χώρα μας συνετέλεσε στη ρήξη με το οθωμανικό παρελθόν.
Η αρχιτεκτονική του Albert Speer εξέφρασε την ναζιστική ιδεολογία. Την ίδια εποχή, ο Στάλιν επέβαλε τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Προσφάτως, η Αρχιτεκτονική επιστρατεύθηκε και πάλι από τη ρωσική εξουσία- όχι μόνον για πολιτικούς, αλλά και για γεωπολιτικούς σκοπούς.
Το 2016 εγκαινιάστηκε στο Παρίσι ο ρωσικός καθεδρικός ναός της Αγίας Τριάδος. Πρόκειται για ένα τεράστιο κτιριακό συγκρότημα. Καταλαμβάνει μία από τις πλέον περίοπτες θέσεις στη γαλλική πρωτεύουσα, υπάγεται στη ρωσική πρεσβεία και διευθύνεται από Ρώσο διπλωμάτη. Είναι χωροθετημένος στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, σε μικρή απόσταση από τον Πύργο του Άιφελ. Δεν διαφεύγει από το βλέμμα κανενός επισκέπτη του Παρισιού.
Η αρχιτεκτονική του μορφή, με τους χαρακτηριστικούς βολβοειδείς τρούλους, παραπέμπει ευθέως στη ρωσική Ορθοδοξία.
Για τη γαλλική κυβέρνηση και τον δήμο του Παρισιού, οι οποίοι ενέκριναν να ανεγερθεί αυτό το «θρησκευτικό και πολιτισμικό κέντρο», επρόκειτο για τον εμπλουτισμό του παρισινού τοπίου με ένα ακόμη σημαντικό αρχιτεκτονικό μνημείο. Όμως, για όσους γνωρίζουν τα εσωτερικά διακυβεύματα της Ορθοδοξίας, ήταν φανερό ότι η νέα αυτή αρχιτεκτονική προσθήκη θα είχε σοβαρές γεωπολιτικές συνέπειες.
Ο ρωσικός καθεδρικός ναός, σε μικρή απόσταση, αλλά στον ίδιον άξονα με τον απείρως διακριτικότερο ελληνορθόδοξο καθεδρικό ναό του Αγίου Στεφάνου, επαναλαμβάνει urbi et orbi τη ρωσική «αλήθεια»: ηγέτης της οικουμενικής Ορθοδοξίας είναι η Μόσχα.
Το 2016 η γεωπολιτική διάσταση της ορθόδοξης αρχιτεκτονικής ήταν ορατή μόνο στους μυημένους· οι εξελίξεις την καθιστούν προφανή τοις πάσιν. Η άρνηση της Μόσχας να συμμετάσχει και να αναγνωρίσει την Πανορθόδοξη Σύνοδο της Κρήτης έδειξε τις διαθέσεις του ρωσικού καθεστώτος.
Η μετα-σοβιετική Ρωσία επιστρέφει στη διεκδίκηση του ρόλου τής Τρίτης Ρώμης, στον οποίο απέβλεπε από το 1453. Το 2018, η μείζων κρίση στις σχέσεις ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τη Μόσχα, με αφορμή την ουκρανική αυτοκεφαλία, προσέφερε την πρόφαση στο Ρωσικό Πατριαρχείο να αυξήσει την παρέμβασή του στον χώρο της διασποράς, δημιουργώντας δύο Εξαρχίες με παγκόσμια εμβέλεια.
Η μία εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, στο νεόδμητο θρησκευτικό και πολιτισμικό κέντρο της Αγίας Τριάδος. Θα εκτείνει την επιρροή της σε ολόκληρη την Δυτική Ευρώπη. Αμέσως κατόπιν, τον Ιανουάριο του 2019, ο επικεφαλής της, ο Επίσκοπος Ιωάννης, «ανυψώθηκε» σε Μητροπολίτη.
Έτσι τώρα συνυπάρχουν στο Παρίσι δύο ορθόδοξοι Μητροπολίτες με διευρυμένο ευρωπαϊκό ρόλο: ο Εμμανουήλ, του Οικουμενικού Πατριαρχείου, εγκατεστημένος στον σεμνό Άγιο Στέφανο· και ο Ιωάννης, του Πατριαρχείου Μόσχας, ο οποίος διαθέτει τα μέσα που αντιστοιχούν στο τεράστιο συγκρότημα της Αγίας Τριάδος.
Το Παρίσι υπήρξε παλαιόθεν σημείο τριβής ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τη Μόσχα. Ένα μεγάλο μέρος από τους Ρώσους πρόσφυγες, μετά τους σοβιετικούς διωγμούς, εγκαταστάθηκαν στην γαλλική πρωτεύουσα. Ανέπτυξαν πλούσια θρησκευτική δραστηριότητα, καταφεύγοντας στην προστασία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Η Μόσχα συστηματικά επεδίωκε να απομακρύνει τις ορθόδοξες ρωσικές κοινότητες από την επιρροή της Κωνσταντινούπολης. Οι προσπάθειές της εντάθηκαν μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Μετά την ουκρανική αυτοκεφαλία, το Παρίσι αναβαθμίζεται ακόμη περισσότερο ως πεδίο αντιπαράθεσης. Σαν να το ήξερε, η Μόσχα φρόντισε εγκαίρως να δημιουργήσει έναν φάρο για να προβάλει την ηγεμονική της φιλοδοξία.
Παλαιότερα, ο Ελληνισμός κατανοούσε τη σημασία των συμβόλων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε κατορθώσει να αναπτύξει εντυπωσιακά την ελληνική επιρροή, το soft power.
Σήμερα ελληνικοί φορείς, ιδιωτικοί και δημόσιοι, αναλώνουν σημαντικά κεφάλαια για πολιτιστικά κέντρα, χωρίς να λαμβάνουν υπ’ όψη τα γεωπολιτικά διακυβεύματα. Έχει συμβάλει και μια μορφή αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού μιμητισμού, η μεταφορά σχημάτων τα οποία έχουν επινοηθεί σε διαφορετικό πλαίσιο και για άλλες ανάγκες.
Όμως, η αδυναμία να διαμορφωθεί μια αποτελεσματική πολιτική επιρροής πληρώνεται ακριβά. Φάνηκε ήδη στο Μακεδονικό. Δημιουργούνται κίνδυνοι για το Αιγαίο. Στον θρησκευτικό τομέα Ελληνισμός και Πανσλαβισμός επανα-συγκρούονται. Οι εξελίξεις στο Παρίσι αναδεικνύουν την παγκόσμια διάσταση της αντιπαράθεσης.
«Ο Πάπας; Πόσες μεραρχίες;» Η απάντηση του Στάλιν στον πρωθυπουργό της Γαλλίας, ο οποίος τον καλούσε το 1935 σε προσέγγιση με το Βατικανό, εξέφρασε το πνεύμα των δεκαετιών που ακολούθησαν: την ισχύ της ύλης. Στον σημερινό, όμως, κόσμο έχει επανέλθει η ισχύς των συμβόλων.
Ο Βλαντιμίρ Πούτιν το έχει αντιληφθεί πλήρως. Το απέδειξε, μεταξύ άλλων, εγκαθιστώντας το ρωσικό σύμβολο στην καρδιά ενός από τα σημαντικότερα παγκόσμια κέντρα. Μπορεί να απαντήσει ο Ελληνισμός σε αυτή την πρόκληση; Διαθέτει πληθώρα αξιοποιήσιμων συμβόλων· ενδεχομένως, όμως, όχι και την αναγκαία ευθυκρισία και αποφασιστικότητα.
*Καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόνη του Παρισιού
