του Χρίστου Χ. Λιάπη*
Ανεξάρτητα από τις εκάστοτε μεταβολές της επικαιρότητας, μόνιμη θέση στη θεματολογία της καθημερινής παγκόσμιας ενημέρωσης κατέχουν τα θέματα που αφορούν στη Μέση Ανατολή. Η συνεχιζόμενη διαμάχη Παλαιστινίων και Ισραηλινών, οι πολεμικές συγκρούσεις και το ταραγμένο εσωτερικό των υπολοίπων αραβικών κρατών της περιοχής τροφοδότησαν και τροφοδοτούν, ανεξάντλητα, τα δελτία ειδήσεων προσελκύοντας το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης.
Καθώς οι ειρηνευτικές προσπάθειες δείχνουν να έχουν πια χρεοκοπήσει, καθώς οι συγκρούσεις μαίνονται ανελέητες και οι έννοιες της συνεργασίας, του εκδημοκρατισμού και της ανάπτυξης φαντάζουν ανεδαφικές πολυτέλειες για τους περισσότερους από τους λαούς της περιοχής, κρίνεται σκόπιμη μια διαφορετική προσέγγιση της κατάστασης. Μια προσέγγιση που δεν θα περιορίζεται στον στενό ορίζοντα των διπλωματικών χειρισμών και σκοπιμοτήτων, αλλά θα συνεκτιμά τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και τα ιστορικά δεδομένα που συνθέτουν την πολύμορφη εικόνα της περιοχής.
Ο ευρύτερος χώρος της Μέσης Ανατολής δεν είναι μια τυχαία γωνιά του παγκόσμιου χάρτη. Αντίθετα, είναι μια περιοχή που κατέγραψε, μέσα στα βάθη του ιστορικού χρόνου, την απαρχή ενός μεγάλου αριθμού αρχαίων πολιτισμών. Είναι ένα γεωγραφικό κομμάτι που «βίωσε» τις ιστορικές ωδίνες της γέννησης πολιτισμών και θρησκειών και συγκλονίστηκε από τους γεωγραφικούς σπασμούς τόσο της γόνιμης συνύπαρξης όσο και της εμπόλεμης σύγκρουσής τους. Ανάμεσα στους μυθικούς ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη άσκησαν το ιστορικό δικαίωμα στην ακμή και την παρακμή λαοί όπως οι Σουμέριοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Χετταίοι και οι Ασσύριοι, ενώ οι όχθες του Ιορδάνη γίνανε η βιβλική «Γη της Επαγγελίας» του Αβραάμ. Το μεγάλο αυτό διαχρονικό, πολιτιστικό χωνευτήρι όπου λαοί, κουλτούρες και θρησκείες γεννήθηκαν, αλληλεπίδρασαν και συγκρούστηκαν, δεν μπορεί να προσεγγίζεται με μανιχαϊστικούς τρόπους που, από συναισθηματική αφέλεια ή πολιτική σκοπιμότητα διαχωρίζουν λαούς και ηγεσίες σε «καλούς» και «κακούς». Οποιαδήποτε επιχειρούμενη ανάλυση οφείλει να συνυπολογίζει τις ιστορικές συνιστώσες, τις πολιτισμικές καταβολές και τις θρησκευτικές ορίζουσες των λαών της περιοχής.
Η Μέση Ανατολή είναι ένα μέρος όπου εκφορτίζονται βίαια αντιθέσεις και ανταγωνισμοί χιλιετηρίδων. Η διαμάχη των Εβραίων με τους Παλαιστίνιους έλκει τις καταβολές της από τα βιβλικά χρόνια, όταν οι σάλπιγγες γκρέμιζαν τα τείχη της Ιεριχούς και οι Ισραηλίτες του Δαυίδ συγκρούονταν με τους Φιλισταίους του Γολιάθ. Ο πόλεμος του Ιράν με το Ιράκ, εκτός από τις σύγχρονες αιτίες που τον προκάλεσαν, δεν ήταν παρά η ιστορική προβολή στο σήμερα της αρχαίας διαμάχης Βαβυλωνίων και Περσών.
Η διεθνής πολιτική και οι εκφραστές της αποδεικνύονται δραματικά ανεπαρκείς όταν επιχειρούν να επιλύσουν τα ακανθώδη ζητήματα της περιοχής παραγνωρίζοντας την παράμετρο της ιστορίας. Και δεν αναφερόμαστε στην ιστορία που μονοσήμαντα και μεροληπτικά ανασκάφτει το πολιτισμικό παρελθόν αναζητώντας ερείσματα για την φανατική όξυνση των αντιθέσεων και την προώθηση των σκοπιμοτήτων. Μπορεί βαθιές ιστορικές διαφορές και αποκλίσεις να χωρίζουν τους λαούς της Μέσης Ανατολής, όμως η ίδια η ιστορία –στην αντικειμενική προσέγγισή της- κρύβει μέσα της και τη δυναμική της πολύτροπης συνύπαρξης και της πολυσήμαντης συνδιαλλαγής των λαών αυτών.
Το εβραϊκό έθνος είναι ένα έθνος που στην διαδρομή του ήρθε συχνά αντιμέτωπο με τη δυσμένεια της ιστορικής συγκυρίας. Από την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας, μέχρι τα κρεματόρια του Άουσβιτς προβάλλει ανάγλυφα το δικαίωμα των Ισραηλινών να ζούνε με ασφάλεια στο κράτος τους. Όμως και ο Παλαιστινιακός λαός, με τις βαθιές του ρίζες στην περιοχή, δικαιούται να αποκτήσει πατρίδα και κρατική υπόσταση στη γη των προγόνων του. Η τυφλή βία και οι δολοφονίες αμάχων, είτε με τη μορφή των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων γενοκτονίας, είτε ως βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας αυξάνουν τα αδιέξοδα και τις μελανές σελίδες της ιστορίας της περιοχής. Υπάρχει όμως και η άλλη ιστορική πλευρά. Ο ιστορικός χρόνος επεφύλαξε στη μέση ανατολή το δυσβάστακτο προνόμιο να αποτελέσει, όπως προείπαμε, κοιτίδα πολιτισμών και σταυροδρόμι διακίνησης λαών, ιδεών, θρησκειών, διαφορών και ομοιοτήτων. Ο ρους της Ιστορίας κυλάει στην κοίτη των ποταμών της Μεσοποταμίας -του Τίγρη και του Ευφράτη- κι ακολουθεί το ρεύμα του Νείλου και του Ιορδάνη. Ρέουν οι άνθρωποι και οι πολιτισμοί, διαχέονται οι ιδέες και οι θρησκευτικές φιλοσοφίες κι έτσι ο Αβραάμ γίνεται Ιμπραήμ στους Μουσουλμάνους και ο Σολομών Σουλεϊμάν και η βιβλική «θυσία του Αβραάμ» μετατρέπεται στο Κοράνι σε απλό θεόσταλτο όνειρο.
Τρεις μεγάλες θρησκείες, ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Μουσουλμανισμός συγκλίνουνε στην Ιερουσαλήμ αφήνοντας το ιστορικό τους εντύπωμα στους ιερούς χώρους και στα μνημεία της. Έκτός από τα γκρεμισμένα τείχη της βιβλικής Ιεριχούς, εκτός από το τείχος του διαχωρισμού που σχεδιάζει να οικοδομήσει το Ισραήλ υπάρχει και το Τείχος των Δακρύων, στα Ιεροσόλυμα. Ο ιερότερος τόπος προσευχής των Εβραίων, απομεινάρι του ναού του Σολομώντα, κομμάτι της ιστορίας που η μοίρα και η σύνεση επιβάλλουν να συνυπάρξει αδιαίρετα με τον Πανάγιο Τάφο των Χριστιανών και με το Τέμενος του Βράχου των Μουσουλμάνων. Αυτό το ιστορικό πρίσμα καλούμαστε να υιοθετήσουμε. Οι εκφραστές της διεθνούς πολιτικής μπορούν να συνεισφέρουν στην άρση των αδιεξόδων και στην εξεύρεση βιώσιμων λύσεων μόνο εάν αναγνωρίσουν την ιστορική σημασία, τη μακρά παράδοση και τις ιδιαιτερότητες των λαών της περιοχής.
Για παράδειγμα το κράτος του Ιράκ, μπορεί να κυβερνάται από έναν αιμοσταγή δικτάτορα που καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα και απειλεί τη διεθνή ασφάλεια. Η εφαρμογή, όμως των αρχών του διεθνούς δικαίου απέχει πολύ από την επίδειξη πολεμικής ισχύος και από το εξοντωτικό εμπάργκο που επιβάλλεται από τους νεόκοπους προστάτες της παγκόσμιας τάξης, σ’ έναν λαό που την εποχή των ιθαγενών της αμερικανικής ηπείρου έχτιζε κρεμαστούς κήπους στη Βαβυλώνα.
Οι ποταμοί της ιστορίας της Μέσης Ανατολής αργοκυλούνε το νερό τους μέσα στους αιώνες. Απ’ τις προσχώσεις του χρόνου και απ’ τις ανθρώπινες ροές δημιουργήθηκε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη πολιτισμών και λαών που συγχρωτίστηκαν, αλληλοεξοντώθηκαν, αιματοκυλίστηκαν και τελικά συμβίωσαν. Όπως μπορούν να συμβιώσουν και στο μέλλον εάν, με την ισόρροπη βοήθεια της διεθνούς κοινότητας, εγκαταλείψουν τους εθνικιστικούς φανατισμούς, προωθήσουν τις αρχές της συμφιλίωσης, της συνεργασίας και του εκδημοκρατισμού και καταπολεμήσουν την αμάθεια και την εξαθλίωση. Η πολύπαθη αυτή γωνιά του πλανήτη έχει την ευλογία και την κατάρα να βρίσκεται στο σταυροδρόμι της ιστορίας. Οι ποταμοί της ρέουν αδιάκοπα, από την αρχαιότητα, μεταφέροντας παραδόσεις, λαούς, μίση, πολέμους, θρησκείες και πολιτισμούς. Στο αντιπολεμικό βιβλίο του «Αδερφοφάδες» ο δικός μας, Νίκος Καζαντζάκης παρομοιάζει τους ποταμούς με τις ζωές των ανθρώπων γράφοντας: «…όλες οι ζωές του κόσμου πάνε κατά τη θάλασσα….γι’ αυτό η θάλασσα είναι αρμυρή, είναι από τα δάκρυα.» Δεν ξέρω αν είναι τυχαίο, πάντως στη Μέση Ανατολή ο Ιορδάνης ποταμός χύνει τα νερά του στη Νεκρά Θάλασσα, την πιο αρμυρή θάλασσα του κόσμου….
*Ψυχίατρος, Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών
