της Αλεξάνδρας Τραγάκη*
Στην πρόσφατη Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τις δημογραφικές εξελίξεις επισημαίνεται για άλλη μια φορά κάτι που είναι πλέον γνωστό στον μέσο ευρωπαίο πολίτη: ο ευρωπαϊκός πληθυσμός γερνάει και σταδιακά μειώνεται. Στην Ευρώπη ζει σήμερα μόλις το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ στα μέσα του προηγούμενου αιώνα η Γηραιά Ήπειρος φιλοξενούσε σχεδόν έναν στους 4 κατοίκους της Γης. Ο ρυθμός πληθυσμιακής αύξησης είναι οριακά θετικός και οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στις εισροές μεταναστών. Δεν αλλάζει μόνο το μέγεθος αλλά και η δομή του πληθυσμού: οι μισοί κάτοικοι της Ευρώπης είναι άνω των 43 ετών, το εργατικό δυναμικό συρρικνώνεται και γερνάει, ο πληθυσμός των ατόμων άνω των 65 ετών ξεπερνά εκείνον των παιδιών κάτω των 15 ετών, ενώ η ταχύτερα αυξανόμενη ηλικιακή ομάδα είναι άνω των 80 ετών.
Λιγότερο ευαισθητοποιημένη φαίνεται, ωστόσο, να είναι η κοινή γνώμη ως προς τις επιπτώσεις των δημογραφικών μεταβολών στο κοινωνικό και οικονομικό σύστημα της Ευρώπης. Οι εκτιμήσεις σχετικά με την αναμενόμενη εξέλιξη της αναλογίας ενεργού δυναμικού προς συνταξιούχους, δε φαίνεται να «ανησυχούν» αρκετά τους εργαζομένους σήμερα. Παρά τις επαναλαμβανόμενες μελέτες που αναδεικνύουν κινδύνους για τη βιωσιμότητα των ασφαλιστικών ταμείων και την αναπτυξιακή δυναμική των ευρωπαϊκών οικονομιών, η λήψη μέτρων ώστε να μετριαστούν οι συνέπειες της δημογραφικής γήρανσης δεν είναι μέσα στις διεκδικήσεις των σημερινών εργαζομένων. Κι όμως η τρέχουσα δημογραφική κατάσταση δεν αφήνει περιθώρια εφησυχασμού ή αδράνειας: η νέα πραγματικότητα που έχει διαμορφωθεί δεν ανατρέπεται ούτε ανακόπτεται, τουλάχιστον όχι μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Η διαχείρισή της απαιτεί τον ολικό επαναπροσδιορισμό της οργάνωσης τόσο της οικονομίας, όσο και της κοινωνίας.
Για την ακρίβεια χρειάζεται μια εντελώς νέα οπτική: τα επόμενα χρόνια ο «απόλυτος πόρος» για την κίνηση της οικονομίας θα είναι τα άτομα άνω των 55 ετών, των οποίων ο αριθμός και οι δυνατότητες θα αυξάνουν συνεχώς. Σε βιολογικό επίπεδο, η επιστήμη έχει βοηθήσει ώστε η αύξηση της διάρκειας ζωής να μη συνεπάγεται την επιμήκυνση των γηρατειών αλλά την παράταση της μέσης ηλικίας. Το μεγάλο στοίχημα είναι να σημειωθεί μια αντίστοιχη επιτυχία σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Αυτό απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες για τον συνδυασμό επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, την προώθηση της δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης, τη διάδοση των νέων τεχνολογιών προς όφελος των μεγαλύτερων ηλικιών, με άλλα λόγια, την προώθηση της υγιούς και ενεργού γήρανσης. Μα μεγάλη αναπτυξιακή ευκαιρία έρχεται μέσα από την «αργυρή οικονομία» (silver economy), ένα ευρύ φάσμα προϊόντων και υπηρεσιών με επίκεντρο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συμμετοχής των ηλικιωμένων.
Διανύουμε μια δύσκολη εποχή, που όμως θα μπορούσε να αποτελέσει μια νέα αφετηρία, δίνοντας το έναυσμα για αναθεώρηση των αξιών και επαναξιολόγηση των προτεραιοτήτων. Δεν είναι συχνές στον κύκλο ζωής μιας γενιάς οι ευκαιρίες για επανεκκίνηση. Παρά τον σκληρό και κάπως βίαιο τρόπο, η κρίση της πανδημίας προσέφερε την ευκαιρία για αλλαγή οπτικής. Μέσα σε ελάχιστες εβδομάδες προσαρμόσαμε τον τρόπο που ζούμε, εργαζόμαστε, μετακινούμαστε, συναλλασσόμαστε. Διαπιστώσαμε ότι η αλλαγή κάποιων συνηθειών και η αναθεώρηση κάποιων πρακτικών ίσως είναι τελικά λιγότερο επώδυνες από όσο φαίνονται. Στη μετά κορωνοϊό εποχή, οι αναγκαίες προσαρμογές που απαιτούνται αλλά και οι δυνατότητες που διαφαίνονται, οι νέες χρηματοδοτικές ευκαιρίες που προσφέρονται από μια (ίσως) πιο αλληλέγγυα Ευρώπη (που συνειδητοποιεί και επαναδιεκδικεί τον ρόλο της στη διεθνή σκηνή) ίσως αποτελέσουν το κατάλληλο περιβάλλον για την αντιμετώπιση μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις: της δημογραφικής γήρανσης.
*καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας, στο Τμήμα Γεωγραφίας, στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
