του Μάνου Καραγιάννη*
Τα πρόσφατα γεγονότα στο Αφγανιστάν συνιστούν κάτι παραπάνω από ένα πλήγμα στην αξιοπιστία των ΗΠΑ. Η επικράτηση των Ταλιμπάν επιβεβαιώνει μια γενικότερη τάση που παρατηρείται εδώ και λίγες δεκαετίες. Η θρησκεία επιστρέφει δυναμικά ως παράγοντας καθορισμού των διεθνών σχέσεων στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Είναι μια πραγματικότητα που αντίκειται στα αξιώματα της σύγχρονης φιλελεύθερης σκέψης, αλλά δημιουργεί μια νέα τάξη πραγμάτων στην οποία η Ελλάδα μπορεί να πρωταγωνιστήσει.
Η πολιτική, οικονομική και στρατιωτική ένταξη στη Δύση δεν ακυρώνει το τεράστιο πολιτισμικό κεφάλαιο της χώρας στην Ανατολή. Για πολλούς αιώνες, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία περιελάμβανε τμήματα της Βόρειας Αφρικής και του Λεβάντε. Κατά την οθωμανική περίοδο, οι ελληνικές κοινότητες άνθησαν οικονομικά σε ολόκληρη τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου. Η Μεγάλη Ιδέα δεν αφορούσε μόνο την εδαφική επέκταση προς Ανατολάς. Υπήρχε και ένα ανομολόγητο όραμα για ειρηνική συνύπαρξη με τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας. Ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος κάποτε μίλησε καθ’ υπερβολή για κοινή καταγωγή Ελλήνων και Τούρκων. Προηγουμένως, ο Ιων Δραγούμης είχε υποστηρίξει την ίδρυση μιας ανατολικής ομοσπονδίας, όπου χριστιανοί και μουσουλμάνοι θα συμβίωναν αρμονικά.
Πέρα από την καθ’ ημάς Ανατολή της Ανατολικής Θράκης, Ιωνίας και Πόντου, ο Ελληνισμός άσκησε βαθιά επιρροή στη Συρία, στην Παλαιστίνη και στην Αίγυπτο. Η αριστοτελική φιλοσοφία έγινε κτήμα όλων των Αράβων. Η αλληλεπίδραση με τον ελληνικό κόσμο ενίσχυσε τον εγγενή κοσμοπολιτισμό της μουσουλμανικής θρησκείας. Η πνευματική ακτινοβολία των πρεσβυγενών πατριαρχείων Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων κατέστησε την Ορθοδοξία αναπόσπαστο κομμάτι του τοπικού γίγνεσθαι. Αυτή η βαθιά ιστορική σχέση μπορεί να γίνει το θεμέλιο για μια νέα προσέγγιση με τον μουσουλμανικό κόσμο.
Σύμφωνα με τις τελευταίες προβλέψεις του ΟΗΕ, η Ελλάδα θα έχει πληθυσμό εννιά εκατομμύρια το 2050 και η Τουρκία 97 εκατομμύρια. Ταυτόχρονα, ο πληθυσμός στη Βόρεια Αφρική θα έχει φτάσει τα 288 εκατομμύρια, στο Ιράκ τα 70 εκατομμύρια και στη Συρία τα 33 εκατομμύρια. Η ανταγωνιστική μας σχέση με την Τουρκία δεν πρέπει να αποκτήσει θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Κάτι τέτοιο θα ήταν ιδιαίτερα επιζήμιο για τα εθνικά συμφέροντα, αφού θα έφερνε την Ελλάδα αντιμέτωπη με εκατομμύρια μουσουλμάνους. Το Ισλάμ δεν βρίσκεται σε φάση παρακμής, αλλά σε φάση αναγέννησης. Οι περισσότερες μουσουλμανικές κοινωνίες σφύζουν από ζωντάνια και δυναμισμό. Αρκεί να κοιτάξει κανείς πόσα εκατομμύρια νέοι άνθρωποι καθημερινά χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να ανταλλάξουν απόψεις στην Αίγυπτο, στην Τυνησία ή στην Αλγερία. Την ώρα που οι δυτικές κοινωνίες αναλώνονται σε μάχες υπέρ ή εναντίον της πολιτικής ορθότητας, η μουσουλμανική Ανατολή ξαναβρίσκει την πολιτισμική της αυτοπεποίθηση.
Η Ελλάδα έχει μια μοναδική ευκαιρία να επανανοηματοδοτήσει τη σχέση της με τον μουσουλμανικό κόσμο. Πέρα από διπλωματικές κινήσεις και εμπορικές συμφωνίες, η Αθήνα δύναται να προωθήσει τη δική της γεωκουλτούρα συνύπαρξης και συνεργασίας στην περιοχή. Η Ελλάδα δεν είναι μόνο nationalstaat (εθνικό κράτος), αλλά και kulturnation (πολιτισμικό έθνος) που έχει τη δική του ιδιοπροσωπία. Ο εξευρωπαϊσμός των θεσμών και των δημόσιων πολιτικών δεν μείωσε στο ελάχιστο την επιρροή της θρησκείας στην ελληνική κοινωνία. Οι περισσότεροι Ελληνες παραμένουν προσανατολισμένοι στην πιστή διατήρηση των χριστιανικών παραδόσεων. Η έντονη θρησκευτικότητα της ελληνικής κοινωνίας και ο μη χωρισμός Εκκλησίας – Κράτους είναι ένα συγκριτικό πλεονέκτημα που πρέπει να αξιοποιηθεί για τον προσεταιρισμό των μουσουλμανικών λαών και κοινωνιών.
Η χρονική συγκυρία είναι κατάλληλη για να ενδυναμωθεί ο διαθρησκευτικός διάλογος ανάμεσα στην Ορθοδοξία και το Ισλάμ που δεν είναι μια μονολιθική οντότητα. Τελικά υπάρχουν πολλά διαφορετικά Ισλάμ. Ο ισλαμικός μυστικισμός του σουφισμού έχει φανερά επηρεαστεί από τον νεοπλατωνισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Φετουλάχ Γκιουλέν, πρώην μέντορας του Ταγίπ Ερντογάν, χαρακτήρισε πριν από μερικούς μήνες τους Ελληνες «αδελφικό λαό». Ταυτόχρονα, η ορθόδοξη παράδοση έχει επιδράσει καταλυτικά στο ετερόδοξο Ισλάμ των Μπεκτασήδων της Αλβανίας και των Αλεβιτών της Τουρκίας.
Η χώρα μας μπορεί να αναδείξει τη μουσουλμανική της κληρονομιά χωρίς ανασφάλεια και προκατάληψη. Το Ιμαρέτ της Καβάλας, το τέμενος του σουλτάνου Μεχμέτ Α΄ στο Διδυμότειχο και οι τεκέδες των Φαρσάλων και της Ρούσσας είναι μουσουλμανικά μνημεία που η σημασία τους ξεπερνάει τα στενά όρια της Ελλάδας. Με άλλα λόγια, δεν πρέπει η θεώρηση του Ισλάμ ως πολιτισμού να πέσει θύμα της προβληματικής κατάστασης που επικρατεί στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Επίσης, η ελληνική διπλωματία δύναται να αναλάβει πρωτοβουλίες για την προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων στη Μέση Ανατολή και τη συνεργασία των θρησκειών στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Με αυτόν τον τρόπο θα ανυψωθεί το κύρος της χώρας μας, ιδιαίτερα αν συνοδεύεται από έναν διάλογο επιστήμης και κοινωνίας. Το υπουργείο Παιδείας μπορεί να επενδύσει περισσότερο στην ανάπτυξη των ισλαμικών και αραβικών σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια. Είναι η μόνη ορθολογική επιλογή για μια χώρα που συνορεύει και γειτνιάζει με μουσουλμανικές χώρες.
Στη νέα εποχή ανασφάλειας που ανατέλλει δεν υπάρχει το περιθώριο για μια σύγκρουση πολιτισμών. Ετσι κι αλλιώς κανείς δεν μπορεί να βγει κερδισμένος από μια τέτοια εξέλιξη. Η συμπόρευση με την ενωμένη Ευρώπη θα παραμείνει μια πολύ σημαντική σταθερά. Αυτή η κορυφαία επιλογή, όμως, δεν στερεί από την Αθήνα τη δυνατότητα να αναπτύξει τις σχέσεις της με τον μουσουλμανικό κόσμο. Η Ελλάδα ανήκει εις τη Δύση, αλλά δεν μπορεί να αγνοεί την Ανατολή.
*αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Ασφάλειας στο King’s College του Λονδίνου και στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
**πρώτη δημοσίευση: www.kathimerini.gr
Από: Athanase Papandropoulos
