ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΝΕΟ ΕΥΡΩ-ΑΤΛΑΝΤΙΣΜΟ

του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Είναι τυχαία η στάση του Βρεταννού πρωθυπουργού Ντέηβιντ Κάμερον απέναντι στην Ευρώπη; Είναι συμπτωματικός ο αναπτυσσόμενος έρπων αντιγερμανισμός; Δικαιολογείται η γεωπολιτική απουσία της Ευρώπης; Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πολλά ακόμη ερωτήματα –τα οποία, αν μη τί άλλο, απαιτούν σκέψη προκειμένου να απαντηθούν.
Το γεγονός, όμως, είναι ένα. Ζούμε σε έναν κόσμο ο οποίος από το 1989 και μετά μεταβάλλεται συνεχώς και οι μεταβολές αυτές κλονίζουν παγιωμένες θέσεις, οι οποίες είχαν συναφθεί σε άλλες εποχές και υπό διαφορετικές συνθήκες.

Το ίδιο ισχύει και για την διατλαντική σχέση πάνω στην οποία είχε θεμελιωθεί η μεταπολεμική Ευρώπη. Μια σχέση, εξάλλου, που στηριζόταν στην γεωστρατηγική παρουσία του ΝΑΤΟ και την ενθάρρυνση των ΗΠΑ να δημιουργηθεί μία ευρωπαϊκή οντότητα ικανή να αντιπαρατεθεί στην Σοβιετική Ένωση και τους δορυφόρους της. Στο πλαίσιο αυτό, οι ΗΠΑ είχαν αναλάβει μεγάλο μέρος των ευρωπαϊκών αμυντικών δαπανών, δίνοντας έτσι στην Δυτική Ευρώπη την δυνατότητα να δημιουργήσει ένα κοινωνικό κράτος που αποτελούσε καρφί στα μάτια του «υπαρκτού σοσιαλισμού».

Όμως, το 1997, στο πλαίσιο της πολιτικής της «περεστρόϊκα» και της «γκλασνόστ», ο τότε Σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσώφ αμφισβήτησε, για ποικίλους λόγους, το συγκεκριμένο διπολικό σύνολο στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Ίσως να διαισθανόταν τον ισχυρό κλονισμό της σοβιετικής αυτοκρατορίας, πολλές από τις στρατιωτικές αδυναμίες της οποίας είχαν φανεί κατά θεαματικό τρόπο μετά την εισβολή στο Αφγανιστάν. Έτσι, το 1989, κατά την επίσκεψή του στην Βόννη, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ πρότεινε τον «Κοινό Ευρωπαϊκό Οίκο» –άποψη με την οποία συμφώνησε πλήρως και ο τότε Γερμανός καγκελάριος Χέλμουτ Κολ.

Με τον τρόπο αυτόν επανερχόταν στο προσκήνιο μία παλαιότερη πρόταση του Γάλλου στρατηγού Σαρλ ντε Γκωλ για μία Ευρώπη από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια. Μία πρόταση η οποία, όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει και ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων κ. Γιώργος Πρεβελάκης, έδινε το προβάδισμα στην ηπειρωτική διάσταση της ευρωπαϊκής οντότητας έναντι της ωκεάνειας. Η πρωτοβουλία αυτή προκάλεσε τότε –ευλόγως– έντονη ανησυχία στις ΗΠΑ, γιατί επανέφερε στο προσκήνιο την απειλή την οποία είχε αναλύσει στις αρχές του 20ου αιώνα ο Βρεταννός γεωπολιτικός αναλυτής Χάλφορντ Μακίντερ, που έκανε λόγο για άξονα Βερολίνου-Μόσχας ο οποίος θα έθιγε την αγγλοσαξωνική τάξη. Αυτή δε την ανησυχία του, τόσον οι ΗΠΑ του Μπιλ Κλίντον όσο και η Βρεταννία δεν έπαψαν να την εκδηλώνουν ποικιλοτρόπως, καλλιεργώντας ταυτοχρόνως και τον αντιγερμανισμό.

Έτσι, όπως τονίζει ο καθηγητής Γ.Πρεβελάκης, με την πτώση της ΕΣΣΔ το ΝΑΤΟ έχασε τον αμυντικό ρόλο ύπαρξής του. Παρέμεινε, όμως, το κύριο στοιχείο συνοχής του ευρω-ατλαντικού συνόλου. Χρειάστηκε επομένως να επινοηθούν νέες αποστολές για την συμμαχία. Εντούτοις, ο ευρω-ατλαντικός δεσμός δεν έπαψε να αδυνατίζει, καθώς η ηπειρωτική ολοκλήρωση απέκτησε νέα δυναμική, με την εμβάθυνση και την επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στον οικονομικό, στον στρατηγικό και στον πολιτικό τομέα, οι απόψεις μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής άρχισαν να αποκλίνουν. Παράλληλα, οι ΗΠΑ στράφηκαν στην άλλη ωκεάνεια πρόσοψη, στον Ειρηνικό Ωκεανό.

Δυστυχώς δε, η Ευρώπη, από την πλευρά της, αποδυνάμωσε την γεωπολιτική της θέση μειώνοντας στο έπακρο της αμυντικές δαπάνες της. Με εξαίρεση την Γαλλία, την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, οι αμυντικές δαπάνες στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες είναι κάτω από το 1% του ΑΕΠ τους –και στις περισσότερες περιπτώσεις μεγάλο μέρος των δαπανών αυτών πηγαίνει σε μισθούς και συντάξεις και όχι σε εξοπλισμό.

Όλα αυτά, επισημαίνει η εφημερίδα Φαϊνάνσιαλ Τάϊμς, ίσως να μην είχαν καμμία σημασία αν οι ΗΠΑ παρέμεναν διατεθειμένες να βγουν μπροστά εκεί όπου οι Ευρωπαίοι μένουν πίσω. Όμως, η Αμερική χάνει την υπομονή της με την αδυναμία της Ευρώπης να αντιδράσει μόνη της. Η κυβέρνηση Ομπάμα ήταν εμφανώς απρόθυμη να εμπλακεί στην Λιβύη. Και όταν οι Γάλλοι κατάλαβαν ότι χρειάζονται αμερικανική βοήθεια για τον από αέρος ανεφοδιασμό των επιχειρήσεων στο Μαλί, ανακάλυψαν με δυσφορία ότι οι Αμερικανοί αρχικά ήθελαν να τους χρεώσουν. Στο τέλος οι ΗΠΑ συμφώνησαν να διαθέσουν τις εγκαταστάσεις δωρεάν. Είχαν, όμως, περάσει το μήνυμα. Βαρέθηκαν μία κατάσταση όπου η Αμερική μόνη καταλαμβάνει τα τρία τέταρτα των αμυντικών δαπανών του ΝΑΤΟ.

Μια μέρα, ίσως σύντομα, οι Ευρωπαίοι ξυπνήσουν και βρουν ότι ο αμερικανικός στρατός απλά δεν βρίσκεται εκεί για να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε απειλή χτυπάει τα σύνορα της Ευρώπης. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η Αμερική ετοιμάζεται για μία νέα εποχή στρατιωτικής λιτότητας. Με τις αυτόματες περικοπές των δαπανών, το Πεντάγωνο πρέπει να κόψει 1 τρισεκατομμύριο δολλάρια από τις αμυντικές δαπάνες στην επόμενη δεκαετία. Η μακροπρόθεσμη τάση είναι σαφής.

Επιπλέον οι ΗΠΑ είναι αποφασισμένες να επικεντρώσουν περισσότερη στρατιωτική δύναμη στον Ειρηνικό Ωκεανό. Το αμερικανικό Ναυτικό αφιερώνει 50% των πόρων του στον Ειρηνικό και 50% στην Ευρώπη και στην Μέση Ανατολή –αλλά στο μέλλον η Ασία θα καταλαμβάνει το 60%. Για τους Αμερικανούς, είναι λογικό. Ενώ οι αμυντικές δαπάνες της Ευρώπης έχουν μειωθεί σχεδόν 20% στην τελευταία δεκαετία, οι αμυντικές δαπάνες της Κίνας έχουν αυξηθεί κάπου 200%. Για πρώτη φορά ύστερα από κάποιους αιώνες, οι χώρες της Ασίας δαπάνησαν το 2012 πολύ περισσότερα για τους στρατούς τους απ’ όσα η Ευρώπη.

Βέβαια, για τον απλό Ευρωπαίο πολίτη αυτό δεν έχει μεγάλη σημασία. Από την στιγμή που δεν υπάρχει η σοβιετική απειλή, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι θεωρούν περιττή πολυτέλεια τις αμυντικές δαπάνες. Τους ενδιαφέρει περισσότερο η διατήρηση του κοινωνικού μοντέλου απ’ ό,τι η στρατηγική ισχύς. Δεν είναι λίγοι, εξάλλου, και οι Ευρωπαίοι που σκέπτονται ότι για την προστασία της Γηραιάς Ηπείρου η αγγλο-γαλλική αμυντική υποδομή είναι αρκετή.

Ωστόσο, στην πραγματικότητα η κατάσταση απέχει πολύ από το να είναι τόσο απλή. Διότι κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με βεβαιότητα ποιες θα είναι οι εξελίξεις στην Μέση Ανατολή και κυρίως στην Συρία, τί θα γίνει με το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν υπό τον νέο πρόεδρό του, ποιες σχέσεις θα έχει η Κίνα με τους γείτονές της και πόσο ελεύθερος θα είναι στην διακίνηση εμπορευμάτων ο Ινδικός Ωκεανός. Μια νέα γεωστρατηγική πραγματικότητα διαμορφώνεται, σε παγκόσμιο επίπεδο, από την οποία η Ευρώπη δεν θα πρέπει να απέχει. Ιδιαίτερα δε σήμερα, που είναι σημαντική και η αφύπνιση μιας μη ισλαμικής μεσαίας τάξης στην Τουρκία, στην οποία, ως φαίνεται, ο ήπιος εξισλαμισμός του καθεστώτος Ερντογάν κάθε άλλο παρά εύπεπτος ειανι για την ευρωπαϊκή πλευρά της Τουρκίας.

Στο πλαίσιο αυτό, από γεωοικονομικής πλευράς, οι πρόσφατες δηλώσεις του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα για την δημιουργία «Κοινής Αγοράς» Ευρώπης-Αμερικής είναι ιδιαιτέρως σημαντικές.

Πρώτον, η μείωση των φραγμών στην κίνηση εμπορευμάτων και επενδυτικών κεφαλαίων ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη δεν είναι ανώδυνη για το αμερικανικό πολιτικό σύστημα. Οι πολυάριθμοι εκπρόσωποι των συμφερόντων της αμερικανικής γεωργίας στο Κογκρέσσο στο παρελθόν απέτρεψαν τέτοιες συμφωνίες, απειλώντας να τις καταψηφίσουν.

Η θέση του προέδρου δεν μπορεί, επομένως, να ερμηνευθεί με αποκλειστικό κριτήριο τα οικονομικά οφέλη από το άνοιγμα των συνόρων. Σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, σήμερα υπάρχει η πολιτική βούληση να ανατραπούν τα εσωτερικά πολιτικά εμπόδια, να ανασταλούν οι προηγούμενοι δισταγμοί.

Πέραν των οικονομικών διαστάσεων, η αναγγελλόμενη απελευθέρωση των ανταλλαγών αποσκοπεί να αναδημιουργήσει τον διατλαντικό δεσμό. Πρόκειται για ένα πρώτο βήμα προς την ανανέωση της αγγλοσαξωνικής παρουσίας στην Ευρώπη και για έναν νέο ευρωατλαντισμό. Είναι σαφές ότι η αμερικανική πλευρά θέλει να περιορίσει τις δυνατότητες μιας γερμανότροπης Ευρώπης, με την Ρωσία να παίζει σημαντικό ρόλο στον ενεργειακό τομέα.

Συνεπώς, ορισμένοι γερμανικοί κύκλοι ενδέχεται να αντιμετωπίσουν με επιφυλακτικότητα τα αμερικανικά ανοίγματα. Όμως, η Γερμανία θα ωφεληθεί οικονομικά περισσότερο από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες από την εμπορική συμφωνία, λόγω του εξαγωγικού χαρακτήρα της οικονομίας της. Σε μιαν εποχή κατά την οποία στερεύουν οι νοτιοευρωπαϊκές αγορές, είναι δύσκολο στους Γερμανούς να αρνηθούν τις αμερικανικές προτάσεις. Η καγκελάριος Μέρκελ ήδη αντέδρασε θετικά.

Επανακάμπτει μία γεωπολιτική κινητικότητα γύρω από την φύση, την σύνθεση και τους δεσμούς της Ευρώπης με τους συγγενικούς της χώρους: την Ρωσία, την Μεσόγειο, την Αμερική. Η Ελλάδα, σταυροδρόμι ανάμεσα στα τέσσερα σύνολα, θα υποστεί αναπόφευκτα τις συνέπειες. Ίσως, οι τρέχουσες οικονομικο-πολιτικές ελληνικές περιπέτειες να προαναγγέλλουν τις εξελίξεις. Εν πάση περιπτώσει, ως την επανασταθεροποίηση του ευρωπαϊκού συστήματος θα πρέπει να αναμένονται ποικίλες αναταράξεις στην γεωπολιτικά σεισμογενή περιοχή μας.