του Simon Kuper
Πώς επιλέγει η κάθε χώρα την οικονομική της ελίτ; Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ της αμερικανικής και της κινεζικής ελίτ για παράδειγμα;
Το νέο World Elite Database (WED) προσφέρει τα καλύτερα συγκριτικά δεδομένα μέχρι τώρα, τα οποία αντλήθηκαν από 16 χώρες που αντιπροσωπεύουν το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού και το 54% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Ένας συναρπαστικός πρώιμος καρπός είναι η εργασία με τίτλο «Varieties of Economic Elites? Preliminary Results From the World Elite Database».
Πρώτα, μια προειδοποίηση. Μια χώρα συνήθως έχει τρεις διακριτές, συχνά ανταγωνιστικές ελίτ: την πολιτική, την πολιτιστική και την οικονομική. Το WED ορίζει την οικονομική ελίτ, με τη σειρά του, ως ένα μείγμα τριών ομάδων: αφεντικά μεγάλων εταιρειών, πλούσιοι κάτοχοι περιουσιακών στοιχείων, και πολιτικοί και άλλοι που εμπλέκονται στην ρύθμιση της οικονομίας.
Η εργασία δείχνει πως οι οικονομικές ελίτ είναι ακόμα πιο ανδροκρατούμενες από την πολιτιστική και την πολιτική ελίτ. Αλλά υπό μια άλλη έννοια, η οικονομική ελίτ συγκλίνει με τις αντίπαλες ελίτ. Έχει όλο και περισσότερα διαπιστευτήρια, συνήθως με ανώτερα πτυχία στις επιχειρήσεις, τα οικονομικά ή τη νομική. Η αιώνια χλεύη της άξεστης οικονομικής ελίτ από την πολιτιστική ελίτ γίνεται αβάσιμη.
Εντός των οικονομικών ελίτ, η λιγότερο μορφωμένη ομάδα είναι οι κάτοχοι περιουσιακών στοιχείων, όπως οι Ιταλοί κληρονόμοι οικογενειακών επιχειρήσεων.
Η κάθε ελίτ έχει τα δικά της συγκεκριμένα μορφωτικά διαπιστευτήρια για εισδοχή. Το βρετανικό κριτήριο ιστορικά είναι προπτυχιακές σπουδές στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ή του Καίμπριτζ. Δεν έχει τόση σημασία σε τι είναι το πτυχίο. Το 13% της οικονομικής ελίτ της Βρετανίας έχει σπουδάσει ανθρωπιστικές επιστήμες, το υψηλότερο ποσοστό των 16 χωρών. Αντιθέτως, η Γερμανία δεν έχει ελίτ πανεπιστήμια, άρα το 36% της οικονομικής της ελίτ διαφοροποιείται αποκτώντας διδακτορικό δίπλωμα.
Όταν μια οικογένεια καταφέρει να μπει στην ελίτ, συχνά μπορεί να παραμείνει εκεί μέχρις ότου πόλεμοι ή επαναστάσεις καταστρέψουν την υπάρχουσα τάξη. Η «μακρά ειρήνη» της Δύσης από το 1945 έχει επιτρέψει στις ελίτ να αναπαραχθούν, επιστρατεύοντας τους γιους τους. Η γαλλική ελίτ, για παράδειγμα, είναι όλο και περισσότερο γεννημένη στο κεντρικό Παρίσι. Αυτό μειώνει τον χώρο για φιλόδοξους επαρχιώτες.
Οι σταθερές ελίτ τείνουν να είναι μεγάλης ηλικίας. Ο μέσος όρος των οικονομικών ελίτ σε 15 χώρες κυμαίνονταν από 55 έως 60. Γιατί μια χώρα γνωστή για τον οικονομικό της δυναμισμό έχει την πιο ηλικιωμένη ελίτ; Μια εξήγηση έρχεται από τον οικονομολόγο Τόμας Φίλιππον.
Οι μεγάλες αμερικανικές εταιρείες έχουν καταλάβει το πολιτικό σύστημα και τις ρυθμιστικές αρχές, μπλοκάροντας την είσοδο νέων επιχειρήσεων και εδραιώνοντας μονοπώλια και ολιγοπώλια. Σκεφτείτε την Facebook που εξαγόρασε τους ανερχόμενους ανταγωνιστές WhatsApp και Instagram. Έτσι παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό στην κορυφή η τεχνολογική ελίτ των ΗΠΑ που εμφανίστηκε μεταξύ του 1995 και του 2004.
Αντιθέτως, η Πολωνία και η Κίνα, που εισήλθαν αργά στον παγκόσμιο καπιταλισμό, έχουν τις νεότερες οικονομικές ελίτ, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τα αφεντικά και τους κατόχους περιουσιακών στοιχείων. Η ελίτ της Κίνας έχει άλλα ασυνήθιστα χαρακτηριστικά. Τα μέλη της είναι πιο πιθανό απ’ ότι οποιαδήποτε άλλη εθνική ελίτ να είναι γεννημένα σε αγροτικές περιοχές, ενώ το 34% εξ αυτών έχει σπουδάσει μηχανική, το υψηλότερο ποσοστό μετά την Χιλή.
Ο Τσενγκ Λι του Brookings Institution σημειώνει πως πολλοί ιθύνοντες σπούδασαν αεροναυτική και αστροναυτική, και έχουν ειδίκευση στο IT, την πυρηνική και την αεροδιαστημική τεχνολογία, τη ναυπηγική, το 5G, τη ρομποτική, τις επιστήμες της ύλης, τις βιολογικές επιστήμες, την περιβαλλοντική επιστήμη και την τεχνητή νοημοσύνη. Η ελίτ των ΗΠΑ είναι πιο προσανατολισμένη προς τα χρηματοοικονομικά.
Οι σημερινοί Κινέζοι τεχνοκράτες συχνά έχουν σπουδάσει στη Δύση, την Ιαπωνία ή τη Σιγκαπούρη. Αυτό ταιριάζει σε μια ευρύτερη τάση που θέλει τις οικονομικές ελίτ να σπουδάζουν στο εξωτερικό, όλο και περισσότερο σε σχολές διοίκησης επιχειρήσεων όπως το Χάρβαρντ και το Insead. Ορισμένες ελίτ γίνονται διεθνείς. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το 45% της οικονομικής ελίτ έχει γεννηθεί στο εξωτερικό.
Πώς μπορούν οι ελίτ του σήμερα να επιβιώσουν του λαϊκισμού; Η μια απάντηση είναι να μεταρρυθμιστούν. Μετά το αντιελιτιστικό σοκ του Brexit στη Βρετανία, η Οξφόρδη και το Καίμπριτζ έχουν διαφοροποιήσει τις εισαγωγές τους. Ο ένας στους επτά Βρετανούς φοιτητές της Οξφόρδης πλέον προέρχεται από τις πιο μειονεκτικές κοινονικοοικονομικά ομάδες του Ηνωμένου Βασιλείου.
