του Τάσου Γιαννίτση*
Η έννοια της ανισότητας αναφέρεται, συνήθως στην ανισότητα στο εισόδημα και την περιουσία, και, σε δευτερεύοντα βαθμό σε ανισότητες σε άλλα πεδία (εκπαίδευση, αμοιβές μεταξύ φύλων κ.α.).
Ωστόσο, υπάρχουν πολύ πιο σημαντικές ανισότητες, όπως οι ανισότητες στην πρόσβαση σε εργασία, σε προοπτικές ζωής, ανισότητες απέναντι στην κλιματική αλλαγή, ανισότητες στη συλλογική ευφυΐα μεταξύ των κοινωνιών (collective intelligence) και στην ικανότητα ή την ανικανότητά τους να αντιμετωπίζουν τις εκάστοτε προκλήσεις και κινδύνους.
Μιλώντας για τις νέες ανισότητες, δεν θα αναφερθώ στις εσωτερικές μας ανισότητες, παλιές ή νέες, ούτε στις σημαντικές ανατροπές τους στην περίοδο της κρίσης.
-
Σήμερα, οι ανισότητες καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην ατζέντα διεθνών οργανισμών, κυρίως γιατί παίζουν όλο και σημαντκότερο ρόλο ως παράγοντες μακροοικονομικής και πολιτικής αποσταθεροποίησης και έχουν πάψει να θεωρούνται απλώς ως πρόβλημα κοινωνικής πολιτικής, στο οποίο άλλωστε σπάνια δόθηκε ιδιαίτερο βάρος στην πολιτική ατζέντα.
-
Η Ελλάδα ήδη πριν την κρίση κατείχε μια από τις υψηλότερες θέσεις στην εισοδηματική ανισότητα στις χώρες του ΟΟΣΑ ή της Ε.Ε.
Στην περίοδο της κρίσης, αντίθετα με όσα κυριαρχούν στο δημόσιο διάλογο, ο δείκτης συνολικής ανισότητας κυμάνθηκε μεταξύ σταθερότητας και πολύ ελαφριάς αύξησης. Αντίστοιχες εξελίξεις σημειώθηκαν και σε άλλες χώρες κρίσης.
Στην Πορτογαλία, την Ιταλία, την Εσθονία, την Ιρλανδία, ο δείκτης ανισότητας μειώθηκε ή έμεινε σταθερός. Αντίθετα, στην Ισπανία και την Κύπρο αυξήθηκε.
Γνωστοί θεωρητικοί στο θέμα, όπως ο Πικεττί κ.α. έχουν διαπιστώσει, ότι σε μεγάλες κρίσεις, πολέμους ή καταστροφές, η ανισότητα συχνά τείνει να μειωθεί.
-
Να διακρίνουμε τη στατιστική πραγματικότητα από την πραγματικότητα αυτή καθ’ εαυτή. Άλλο είναι ο στατιστικός δείκτης γενικής ανισότητας και άλλο οι πραγματικές ανατροπές που σημειώνονται στο επίπεδο της μεγάλης πλειοψηφίας των ατόμων και των νοικοκυριών.
Στη χώρα μας ήρθαν τα πάνω κάτω, αλλά η στατιστική ανισότητα μεταβλήθηκε ελάχιστα. (παράδειγμα ανισότητα αν 2 άτομα με 80 χιλ. και 20 χιλ., που αντιστρέφονται).
Επιπλέον, σε φάση έντονης μείωσης εισοδημάτων, το ίδιο επίπεδο ανισότητας εκφράζει διαφορετικές πραγματικές καταστάσεις απ΄ ό,τι σε ‘κανονικές συνθήκες’. Στην κρίση, ακόμα και σταθερός στατιστικός δείκτης ανισότητας, κατά την άποψή μου, εκφράζει επιδείνωση της ανισότητας.
Αν το ετήσιο εισόδημα 500 χιλ. ευρώ ενός ατόμου και 10 χιλ. ευρώ ενός δεύτερου μειώνονται εξίσου κατά 50%, η ανισότητα, στατιστικά, παραμένει ίδια. Όμως, η πραγματική θέση του δεύτερου έχει επιδεινωθεί δραματικά σε σχέση με τον πρώτο.
Εξελίξεις στις διεθνείς ανισότητες
Οι ανισότητες σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν αρχίσει να μεταβάλλονται εδώ και τέσσερις τουλάχιστον δεκαετίες.
Πρώτη σημαντική μεταβολή, ότι για πρώτη φορά μετά την Αναγέννηση, σημειώνεται ανατροπή στο διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ ανεπτυγμένων και φτωχών χωρών και μείωση των μεταξύ τους ανισοτήτων.
Δεύτερον, στην ‘παλαιά Δύση’ έχουμε δύο κεντρικά ρήγματα στη γραμμικότητα της αναπτυξιακής εξέλιξης, την οποία οι κοινωνίες αυτές είχαν θεωρήσει ότι θα απολάμβαναν δικαιωματικά και αέναα.
Το πρώτο ρήγμα είναι εξωγενές. Οι ανεπτυγμένες χώρες, εδώ και καιρό, βρίσκονται αντιμέτωπες με μια νέα τάξη πραγμάτων και μια μεγάλη μεταβολή στην παγκόσμια αρχιτεκτονική της ευημερίας, της δύναμης και της ικανότητας παραγωγής πλούτου.
Όπως πάντα, τα στερεότυπα αντικαθιστούν τη σκέψη: Φταίει η Παγκοσμιοποίηση, δηλαδή η εξέλιξη της ιστορίας.
Όμως, υπάρχει ένα νέο κρίσιμο στοιχείο, που ποτέ δεν αναφέρεται: στις δεκαετίες αυτές, πολλές ανερχόμενες χώρες έχουν ξεφύγει από τον καταναγκασμό της καθυστέρησης, έχουν αποκτήσει πλέον παραγωγική βάση και έχουν αναπτύξει εγγενείς ικανότητες αναπτυξιακής εξέλιξης. Είτε με, είτε χωρίς παγκοσμιοποίηση, αυτό πλέον δεν ανατρέπεται.
Οι ανεπτυγμένες χώρες επιτυγχάνουν μεν ακόμα θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης, όμως το μερίδιό τους στην ετήσια αύξηση της παγκόσμιας παραγωγής, βαθμιαία, συρρικνώνεται.
Έτσι, Ευρωπαϊκή Ενωση και ΗΠΑ είδαν το μερίδιό τους στο παγκόσμιο ΑΕΠ να μειώνεται από το 45% το 1990 στο 32% το 2015, ενώ το μερίδιο των ανερχόμενων χωρών ‘χαμηλού και μέσου εισοδήματος’ έφτασε στο 53% έναντι 38%, αντίστοιχα. Ειδικά, η Κίνα και η Ινδία αύξησαν το βάρος τους από 6,8% σε 24,3%, αντίστοιχα.
Το δεύτερο ρήγμα έρχεται ‘από μέσα’, από τις ίδιες τις ανεπτυγμένες χώρες. Οφείλεται στο ότι η τεχνολογία και η καινοτομία, που στήριξαν για δεκαετίες την ανάπτυξή τους, έχουν χάσει στη φάση αυτή τη δυναμική τους.
Σήμερα, διαπιστώνεται, ότι η τεχνολογική αλλαγή αντιμετωπίζει εμφανή όρια. Αποτέλεσμα είναι χαμηλοί ρυθμοί μεγέθυνσης των εισοδημάτων στις ανεπτυγμένες χώρες και αύξηση των εσωτερικών ανισοτήτων.
Οι ρυθμοί μεγέθυνσης του μέσου κατά κεφαλήν εισοδήματος στις ανεπτυγμένες χώρες είναι σοκαριστικά χαμηλότεροι σε σχέση με το ιστορικό τους παρελθόν.
Στα τελευταία δεκαπέντε χρόνια (2000-2015) το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε αθροιστικά κατά 6,7% στις ΗΠΑ και κατά 4,4% στην Ε.Ε. Η αντίστοιχη αύξηση στην αμέσως προηγούμενη δεκαπενταετία (1985-2000), ήταν 42%-43% και στους δύο.
Οι τάσεις αυτές συνδυάζονται με παράλληλη επιδείνωση της ανισότητας στο εσωτερικό πολλών ανεπτυγμένων χωρών.
Σημειώνεται μια τάση αύξησης της ανισότητας εισοδημάτων και πλούτου στο εσωτερικό των χωρών του ΟΟΣΑ και όχι μόνο.
Η εικόνα δεν είναι ομοιογενής. Σε πολλές χώρες σημειώνεται αύξηση της ανισότητας μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Στη συνέχεια, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 περίπου, διαπιστώνεται μια περαιτέρω επιδείνωση της ανισότητας σε 13 χώρες, και κυρίως στις ΗΠΑ, αλλά και μείωση σε 11 χώρες και σταθεροποίηση σε 6 χώρες.
Ενα από τα βασικά αίτια ήταν η εκρηκτική εξάπλωση της χρηματοοικονομικής παγκοσμιοποίησης, η οποία επέτρεψε σημαντικά κέρδη και εξαιρετικά υψηλές αμοιβές για στελέχη και εταιρίες που συμμετείχαν σε αυτήν.
Όμως, τα κέρδη αυτά παρέμειναν ασύμμετρα συγκεντρωμένα σε λίγους ευνοημένους πόλους του ανεπτυγμένου κόσμου (Λονδίνο, Ν. Υόρκη κ.α.).
Συνεπώς, ακόμα και η περιορισμένη μεγέθυνση του ΑΕΠ στις χώρες που προανέφερα, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, δεν ωφέλησε σημαντικά τμήματα της κοινωνίας.
Τα κοινωνικά αυτά τμήματα βλέπουν να χάνονται οι παλιές, σταθερά ανοδικές εποχές, και, όπως κάθε φορά στην ιστορία, σοβαρές αλλαγές αλλάζουν το πρότυπο των κερδισμένων και των χαμένων.
Επιφέρουν, επίσης, σοβαρές ανατροπές στο αξιακό σύστημα ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κύματα πλημμυρίδας και αμπώτιδας στις πολιτικές ισορροπίες και στην εμπιστοσύνη προς το πολιτικό σύστημα.
Νέες μορφές ανισοτήτων
Οι ριζικοί αυτοί μετασχηματισμοί κάνουν αναγκαίο να διευρύνουμε τη στενή οπτική γύρω από το θέμα ‘ανισότητες’. Εκτός από τους γνωστούς τρόπους θεώρησης, πρέπει να δει κανείς νέες σχέσεις, που δεν αναφέρονται ούτε στο εσωτερικό μιας χώρας, ούτε σε συγκρίσεις μεταξύ χωρών.
Αναφέρονται απ’ ευθείας στον παγκόσμιο πληθυσμό, όπως π.χ. τη σχέση του παγκόσμια πλουσιότερου 1% ή 0.1% με το παγκόσμια φτωχότερο 10% ή 20%.
Στη σχέση αυτή σημειώνονται θεμελιακές αλλαγές, οι επιπτώσεις των οποίων υπερβαίνουν τα γνωστά σχήματα πολιτικής για την αντιμετώπιση των εθνικών ανισοτήτων.
Αναφέρονται, επίσης, στις ανισότητες στη γνώση, στην ικανότητα κατανόησης του κόσμου, των νέων ευκαιριών ή απειλών, στις ανισότητες μεταξύ γερασμένων και δυναμικών κοινωνιών, στις ανισότητες απέναντι στις νέες δραματικές τεχνολογικές προοπτικές.
Είμαστε αντιμέτωποι με νέες κατηγορίες ανισότητας, από τις οποίες θα αναφερθώ σε τέσσερις:
α) Ολο και μεγαλύτερα τμήματα της κοινωνίας, αλλά ιδιαίτερα οι νεότερες γενεές, αντιμετωπίζουν αυξανόμενους κινδύνους σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο, που τους βάζουν σε πολύ πιο άνιση θέση απ’ ό,τι προηγούμενες γενεές. Ανάλογα με την ποιότητα της εθνικής Διακυβέρνησης, δημιουργούνται ισχυρές ασυμμετρίες.
Οι σημερινοί κίνδυνοι σχετίζονται με τη δυνατότητα, τους όρους και την αμοιβή της απασχόλησης, την συνταξιοδοτική ή την ιατρική κάλυψη, την προοπτική μιας εξελικτικής βελτίωσης της θέσης των νέων, την προοπτική προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, τη δημοκρατική διακυβέρνηση.
Η πιθανότητα παγίδευσης πολλών οικονομιών –όπως και της δικής μας- σε συνθήκες περιορισμένης ανάπτυξης, στασιμότητας ή και αρνητικών ρυθμών μεγέθυνσης, θα κάνει όλο και δυσκολότερη την αντιμετώπιση των κινδύνων αυτών.
Οι γνωστοί σταθεροί κανόνες, αλλάζουν κάθε τόσο, αυξάνοντας τις αβεβαιότητες και την πίεση προσαρμογής, που και οι δύο αποτελούν πλέον μια σταθερή νέα διάσταση της ανισότητας.
Η πολιτική αντιμετωπίζει αποσπασματικά, αναποτελεσματικά ή και διόλου τις νέες απειλές, δεν επικεντρώνεται στο πώς θα περιορίσει τις επιδράσεις τους στο μεγάλο σκηνικό μιας κοινωνίας και, πολύ περισσότερο, δεν φαίνονται προσπάθειες αντιμετώπισης των επιπτώσεων ή των κινδύνων που απειλούν τα πιο αδύναμα στρώματα.
β) Στις σημερινές συνθήκες, η ταχύτητα των τεχνολογικών και άλλων αλλαγών έχει πολύ διαφοροποιημένες επιπτώσεις σε χώρες και πληθυσμιακά τμήματα.
Η δημιουργία νέων ριζοσπαστικών καινοτομιών και τεχνολογικών αλλαγών και η αξιοποίησή τους από μια κοινωνία δημιουργεί κερδισμένους και χαμένους. Αρκετοί βελτιώνουν συνεχώς ή και θεαματικά τη θέση τους, ενώ, ταυτόχρονα, άλλοι βιώνουν μια συνεχή επιδείνωση.
Οι ανακατατάξεις αυτές εμφανίζονται ως αποτέλεσμα αυτοματισμών. Όμως, ως ένα βαθμό, η βελτίωση επέρχεται, επειδή άλλοι υφίστανται επιδείνωση. Ενώ ένα τμήμα των οφελών αυτών πρέπει να αντισταθμίσει τις πιο ισχυρές κοινωνικές απώλειες των χαμένων, σπάνια αναπτύσσονται τέτοιες αντισταθμιστικές πολιτικές.
Η ασυμμετρία αυτή έχει τεράστιο ανατρεπτικό αντίκτυπο στις εμπεδωμένες κοινωνικές και πολιτικές ισορροπίες. Όταν οι νέες αυτές μορφές ανισότητας συσσωρεύονται και ξεπερνούν ένα κρίσιμο όριο, οδηγούν στα φαινόμενα του λαϊκισμού και σε πολιτικές ανακατατάξεις, που είτε μετατρέπονται σε πολύ ισχυρά εμπόδια για τη μετεξέλιξη μιας κοινωνίας, είτε ωθούν προς αυταρχικές μορφές Διακυβέρνησης.
Τότε, η προοπτική είναι μια ακόμα μεγαλύτερη ένταση των ανισοτήτων και της κοινωνικής και μακροοικονομικής αποσταθεροποίησης.
Ειδική αναφορά θέλω να κάνω στις προβλέψεις που γίνονται για τις επιπτώσεις από τις ραγδαίες εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη και τη βιογενετική.
Οι εξελίξεις αυτές, αναπόφευκτα, θα επηρεάσουν τις μορφές εργασίας, τις εργασιακές ρυθμίσεις, την ικανότητα ανάπτυξης, τη δύναμη χωρών και κοινωνιών, το ρόλο της Ευρώπης στο διεθνές σύστημα.
Αν πιθανολογήσει κανείς, ότι ορισμένες και μόνο από τις πιο απαισιόδοξες προβλέψεις που διατυπώνονται, ίσως γίνουν πραγματικότητα, θα οδηγηθεί σε εξαιρετικά ζοφερά σενάρια για τα θέματα της ανισότητας. Ωστόσο, θεωρώ, ότι οι αναλύσεις αυτές είναι πρόωρες και αβέβαιες, ίσως γιατί δεν θα ήθελα να τις δω να γίνονται πραγματικότητα.
Όμως, η ιστορία δεν κινείται με βάση υποκειμενικές επιθυμίες. Εποχές, όπως των τελευταίων 70 ετών, που, πολύ συχνά, αποτελούν πρότυπα συνεχούς αναφοράς μας για το πόσο σταθερό και βολικό θα θέλαμε τον κόσμο, είναι μια ελάχιστη κουκίδα στο μακρύ χρόνο της παγκόσμιας ή και της εθνικής εξέλιξης, και τίποτα δεν εγγυάται ότι σε ένα ορατό μέλλον δεν θα ανατραπούν από νέες πραγματικότητες, με τον ίδιο τρόπο που στο παρελθόν τα πρότυπα αυτά εκτόπισαν προηγούμενα.
γ) Μια πρόσθετη κατηγορία ανισοτήτων, που εξαπλώνεται ραγδαία, σχετίζεται με τη διαφθορά. Η διαφθορά δεν είναι κάτι νέο. Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες φαίνεται να διογκώνεται παντού, μεταλλάσσοντας ακόμα και ισχυρά ιδεολογικά και αξιακά πρότυπα.
Η ανάδειξη νέων μεγάλων ανερχόμενων κοινωνιών, όπως η Κίνα ή η Ρωσία, και το άνοιγμα της παγκόσμιας οικονομίας δημιουργεί πολλαπλές νέες ευκαιρίες για διαφθορά, κέρδη από διαφθορά και νέες μορφές ανισότητας. Ιδιαίτερα διαβρωτική επίδραση για μια κοινωνία έχει η διαφθορά στη Διακυβέρνηση, που παίρνει όλο και πιο προκλητικές και απροκάλυπτες μορφές -και αυτό είναι νέο στοιχείο.
Ένα περιβάλλον αυξανόμενης διαφθοράς, μέσα ή έξω από εθνικούς χώρους, δημιουργεί νέους κινδύνους, αβέβαιους κανόνες παιχνιδιού, υπονομεύει τα θεμέλια θεσμών και αξιακών συστημάτων, αλλάζει τους ίδιους τους όρους της εθνικής επιτυχίας, ενώ για κάποιες κοινωνίες ισχυροποιεί τις προϋποθέσεις αποτυχίας.
Ιστορικά, το μίγμα μεταξύ θεσμικής συγκρότησης, Διακυβέρνησης, βαθμού διαφθοράς και οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών σε άλλες περιπτώσεις οδήγησε σε ένα μεγάλο φάσμα πετυχημένων χωρών και σε άλλες σε ένα μεγάλο φάσμα εμβληματικά αποτυχημένων χωρών.
δ) Στις τρεις αναφορές που έκανα θα έπρεπε να προσθέσω και τις προβλέψεις και επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή. Δεν θα αναφερθώ αναλυτικότερα. Η ιστορία μας διδάσκει, ότι οι επιπτώσεις μιας κλιματικής αλλαγής εκτείνονται σε μεγάλο χρονικό διάστημα.
Εχουν όμως ήδη αρχίσει, και κάθε πενταετία θα μας αποκαλύπτει όλο και εντονότερα προβλήματα, με απροσδιόριστες μεν διαστάσεις, αλλά ικανές να επιφέρουν πρωτόγνωρες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις στο εθνικό και ευρύτερο περιβάλλον μας.
Η Ελλάδα απέναντι σε νέες ανισότητες
Όσα ανέφερα αποτελούν ένα περιορισμένο δείγμα περιπτώσεων με έντονα ασύμμετρες επιπτώσεις σε θέματα ανισότητας, που πλέον δεν αφορούν την ανισότητα μεταξύ Κολωνακίου και Ρέντη, αλλά κολοσσιαίας εμβέλειας ζητήματα.
Το πώς προετοιμάζονται οι κοινωνίες, αν προετοιμάζονται, και πού βρίσκεται η Ελλάδα, θα καθορίσει το εθνικό μας σκηνικό σε ορατό διάστημα -το καθορίζει ήδη σε κάποιο βαθμό.
Για πιο αδύναμες κοινωνίες, που όπως η δική μας, απέτυχαν να διατηρήσουν τη θέση τους ακόμα και στην προηγούμενη ‘τάξη πραγμάτων’, το πρόβλημα είναι εξαιρετικά προβληματικό. Θα περιοριστώ σε δύο νέες και έντονες μορφές ανισότητας, που δεν απεικονίζονται στις τυπικές εισοδηματικές ανισότητες:
Πρώτον, μια εντεινόμενη ανισότητα μεταξύ Ελλάδας και Ευρώπης. Στην περίοδο της κρίσης το ΑΕΠ της Ελλάδας μειώθηκε κατά 26%, ενώ των άλλων χωρών της ΕΕ-15 αυξήθηκε κατά 25%. Ο βαθμός σύγκλισης της Ελλάδας με τις χώρες της Ε.Ε.-15 έχει υποχωρήσει σε επίπεδα της δεκαετίας του 1960 -50 χρόνια πριν.
Η εξέλιξη αυτή έχει βαθύτατες επιπτώσεις στο βάρος της χώρας στο ευρωπαϊκό και διεθνές σύστημα, στο πώς θα διαχειριστούμε τις τεκτονικές αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία, δημιουργεί κρίσιμες δυσχέρειες στην περαιτέρω πορεία μας, και μας αποκόπτει από εξελίξεις που σχετίζονται με κρίσιμους παράγοντες-κλειδιά της ανάπτυξης και της μετεξέλιξης.
Δεύτερον, διαπιστώνουμε μια ιδιόμορφη και εντεινόμενη εσωτερική ανισότητα στην κοινωνία μας, που σχετίζεται με χασματικές διαφορές στις αντιλήψεις, τη γνώση, τη μόρφωση, την ενημέρωση για τον σύγχρονο κόσμο, το γεωπολιτικό πλαίσιο της χώρας, τους τρόπους αντιμετώπισης νέων ή παλαιών προβλημάτων. Το εσωτερικό αυτό χάσμα διευρύνεται και παγιδεύει ανθρώπινες και κοινωνικές δυνάμεις.
Είμαστε μέλη μιας δυιστικής κοινωνίας, στην οποία οι αντιλήψεις για το πώς πρέπει να πορευτεί η χώρα και οι προσδοκίες επιμέρους κοινωνικών στρωμάτων για το μέλλον αποκλίνουν επικίνδυνα μεταξύ τους και ακινητοποιούν ή ακυρώνουν προσπάθειες οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Η εμμονή στη συντήρηση καταστροφικών πρακτικών έχει καταστήσει τη χώρα εμβληματικό διεθνές αρνητικό παράδειγμα.
Η μηδενική προσπάθεια εξοικείωσης με τις νέες σοβαρές απειλές που διαγράφονται, σημαίνει ότι και η προετοιμασία της κοινωνίας μας για την αντιμετώπισή τους είναι, και αυτή, περίπου μηδενική.
Οσα προανέφερα δεν ήταν απλώς για να περιγράψω προβλήματα, αλλά για να αναφερθώ στη σημασία της πολιτικής παρέμβασης. Εδώ σημειώνεται ένα τεράστιο κενό. Αναρίθμητες μορφές ανισότητας, φτώχειας, αδικίας και διαφθοράς, έχουν πολύ πιο σύνθετες πτυχές από όσα απλουστευτικά παρουσιάζονται, επηρεάζοντας ευρύτερα πολλά άλλα μεγάλα ζητήματα, οικονομικά και πολιτικά.
Όταν η πολιτική αδυνατεί να κατανοήσει την ευρύτερη σημασία και τις προεκτάσεις των μορφών ανισότητας και της έντασής τους, τότε η πολυπλοκότητα των προβλημάτων επιδεινώνεται, οι βαθμοί ελευθερίας βαθμιαία συρρικνώνονται και οι επιπτώσεις γίνονται μεγαλύτερες.
Εκφραση των προβληματικών καταστάσεων όπου έχουμε φτάσει, αποτελούν τα πρωτόγνωρα προβλήματα που χαρακτηρίζουν το διεθνές, αλλά και το εθνικό πολιτικό τοπίο, και ιδιαίτερα οι κοινωνικές και πολιτικές αντιδράσεις, στα πρόσφατα χρόνια.
*πρώην Υπουργός
