του
Martin Wolf*
«Στους δρόμους του παραδείσου» το 1984 και στις «Μεταμορφώσεις της εργασίας» το 1988, ο Αντρέ Γκορζ, Γάλλος φιλόσοφος και δημοσιογράφος (1923-2007) που του άρεσε να αυτοαποκαλείται «επαναστατικός μεταρρυθμιστής», στα έργα και άρθρα του δήλωνε ανοιχτά ότι «η μικρο-οικονομική επανάσταση προαναγγέλλει την εξάλειψη της εργασίας».
Έφτασε μέχρι και να υποστηρίξει ότι «η μισθωτή εργασία μπορεί να πάψει να είναι μια βασική μέριμνα ως το τέλος του αιώνα».
Το χρονοδιάγραμμά του ήταν λάθος. Αλλά σοβαροί αναλυτές πιστεύουν ότι είχε δίκιο όσον αφορά την κατεύθυνση των πραγμάτων. Οπότε τι μπορεί να σημαίνει για την ανθρωπότητα ένας κόσμος με έξυπνες μηχανές;
Θα γίνουν οι άνθρωποι οικονομικά περιττοί; Και αν ναι, τότε τι θα γίνει με το αίσθημα της ατομικής μας αξίας και την οργάνωση της κοινωνίας μας; Ποια θα είναι η έννοια και η υφή της εργασίας και ποιος ο τελικός μας ρόλος στην παραγωγή πλούτου;
Σε μια εκπληκτική διάλεξη που έδωσε πρόσφατα, ο Αντέρ Τέρνερ, πρώην επικεφαλής της ρυθμιστικής αρχής του χρηματοοικονομικού τομέα στο Ηνωμένο Βασίλειο και πρόεδρος του Institute for New Economic Thinking, καταπιάστηκε με αυτά ακριβώς τα ερωτήματα.
Ξεκίνησε από την υπόθεση ότι οι έξυπνες μηχανές θα είναι στο τέλος ικανές να εκτελούν τα περισσότερα υφιστάμενα είδη εργασίας καλύτερα από τους ανθρώπους και με χαμηλότερο κόστος.
Είναι ένα ερώτημα του πότε όχι του, αν σύμφωνα με τον ίδιο. Θα συμβεί εξαιτίας της σταθερής περιόδου της επεξεργαστικής ισχύος, τη δίχως κόστος δυνατότητα αναπαραγωγής των λογισμικών και την άνοδο της νοημοσύνης των μηχανών. Ρομπότ θεοί θα μας καταστήσουν όλους αναλώσιμους.
Αντλώντας στοιχεία από την έκθεση
Ένα Μέλλον που Δουλεύει, την οποία δημοσίευσε η McKinsey Global Institute πέρυσι, ο λόρδος Τέρνερ προσθέτει ότι το μέλλον αυτό δεν θα έχει τις ίδιες επιπτώσεις για όλους: κάποιοι θα επηρεαστούν πολλοί πιο γρήγορα από άλλους.
Ακόμα περισσότερο, ακόμα και αν οι έξυπνες μηχανές δεν μπορούν να κάνουν κάθε πτυχή κάθε εργασίας, μπορούν να αντικαταστήσουν ένα μεγάλο αριθμό εργαζομένων.
Με τη σημερινή τεχνολογία, τα προβλέψιμα φυσικά καθήκοντα και η συλλογή και επεξεργασία δεδομένων θα είναι ιδιαίτερα ευάλωτα. Με βάση τους τομείς, «οι υπηρεσίες τροφίμων και διαμονής», η μεταποίηση και η μεταφορά θα είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι.
Σύμφωνα με άρθρο του Τζέισον Φούρμαν, πρώην προέδρου της Επιτροπής Οικονομικών Συμβούλων των ΗΠΑ και του Ρόμπερτ Σίμανς του Stern School of Business, οι χαμηλόμισθοι και όσοι έχουν λιγότερη εκπαίδευση είναι πιο ευάλωτοι.
Ο λόρδος Τέρνερ υποστηρίζει ότι αυτό που συμβαίνει μπορεί να εξηγήσει και το «παράδοξο της παραγωγικότητας» που είναι η επιτάχυνση της καινοτομίας, αλλά με χαμηλή ανάπτυξη της παραγωγικότητας.
Ένα μέρος της εξήγησης μπορεί να είναι η μετατόπιση από δουλειές με σχετικά υψηλούς μισθούς σε τομείς με σχετικά υψηλό ρυθμό ανάπτυξης της παραγωγικότητας, όπως η μεταποίηση, προς δουλειές με σχετικά χαμηλούς μισθούς σε τομείς με σχετικά χαμηλή ανάπτυξη της παραγωγικότητας, όπως η προσωπική φροντίδα και οι λιανικές πωλήσεις.
Από τους 10 τομείς στις ΗΠΑ με τη μεγαλύτερη προβλεπόμενη ανάπτυξη στην απασχόληση από το 2014 ως το 2024 που αναμένεται να δημιουργήσουν το 29% όλων των νέων θέσεων εργασίας, οι οκτώ έχουν μέσα επίπεδα μισθών, κάτω από τον εθνικό μέσο όρο. Αυτό φυσικά θα επιδείνωνε την ανισότητα και θα είχε σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις για το σύνολο της παραγωγικότητας.
Δεν είναι μόνο αυτά. Ο λόρδος Τέρνερ επικαλείται και άλλους λόγους για την άνοδο της ανισότητας και τη χαμηλή μέση ανάπτυξη της παραγωγικότητας.
Ο πρώτος είναι η ανάπτυξη των δραστηριοτήτων «μηδενικού (ή σχεδόν μηδενικού) αθροίσματος», ορισμένες από τις οποίες δεν υπολογίζονται στο ΑΕΠ και λίγες από τις οποίες συμβάλλουν στην κοινωνική ευημερία: σκεφτείτε τους λομπίστες, τους flash traders ή τους δικηγόρους που ειδικεύονται σε φορολογικά θέματα.
Ακόμα και η εκπαίδευση έχει ένα χαρακτήρα μηδενικού αθροίσματος: είναι ένα αγαθό κοινωνικής θέσης. Επιπλέον, τέτοιες μηδενικού αθροίσματος δραστηριότητες είναι καλά πληρωμένες και άρα καρπώνονται σημαντικό «ενοίκιο».
Οι επιτυχημένοι δημιουργοί των σχεδόν μονοπωλιακών ψηφιακών κολοσσών απολαμβάνουν επίσης υπέρογκα «ενοίκια». Όπως και οι ιδιοκτήτες περιουσιών σε εύπορα αστικά συγκροτήματα. Η νέα οικονομία είναι λοιπόν ο παράδεισος του ραντιέρη.
Η δεύτερη είναι υπο-καταγραφή της αξίας των ελεύθερων υπηρεσιών. Αυτό είναι πιθανό. Αλλά οι ελεύθερες υπηρεσίες, τα κοινωνικά δίκτυα για παράδειγμα, συμβάλλουν λίγο στην κοινωνική ευημερία. Αυτή τη στιγμή, η συμβολή μπορεί να είναι πολύ προσωπική δυστυχία και η καταστροφή των δημοκρατιών μας.
Αυτή είναι λοιπόν η εικόνα του μεσοπρόθεσμου μέλλοντος: η υποτονική ανάπτυξη της παραγωγικότητας και η επιδείνωση της δημοκρατίας. Αυτό δεν είναι συμβατό με μια σταθερή δημοκρατία.
Το πιθανότερο είναι μια κλιμάκωση της σημερινής πολιτικής της απληστίας και της δυσαρέσκειας. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι η πλουτοκρατία, ο λαϊκίστικος αυταρχισμός ή ένα μείγμα.
Αν η αυτοματοποίηση καθιστούσε τελικά την ανθρωπότητα οικονομικά περιττή, οι προκλήσεις μπορεί να γίνουν ακόμα πιο μεγάλες.
Μεσοπρόθεσμα, από τη στιγμή που δεν υπάρχει εύλογη προοπτική θέσεων εργασίας για ανθρώπους που θέλουν να εργαστούν, η κατάλληλη πολιτική θα είναι η επιδότηση των θέσεων εργασίας.
Είναι επίσης κρίσιμο να χρηματοδοτηθούν δημόσιες υπηρεσίες υψηλής ποιότητας για όλους, ιδίως στην υγεία, την εκπαίδευση και τις μεταφορές. Επιπλέον, όπως υποστηρίζει ο Ντιν Μπέικερ, η συγκέντρωση εισοδημάτων από «ενοίκια» απαιτεί υψηλότερη φορολόγηση του πλούτου και των υψηλών εισοδημάτων, κυρίως της γης και της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Αναμφίβολα η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται υπερβολικά τώρα. Υπάρχει λόγος για κάποια προστασία, αλλά όχι τόσο μεγάλη. Πιστεύω ότι ο Άνταμ Σμιθ θα συμφωνούσε.
Μακροπρόθεσμα, οι απόγονοί μας μπορεί να αντιμετωπίσουν ακόμα πιο υπαρξιακές αποφάσεις (εφόσον οι μηχανές τους αφήσουν να τις κάνουν). Πώς μπορούν αν οργανώσουν την κοινωνία σε έναν κόσμο στον οποίο λίγοι άνθρωποι μπορούν να κάνουν κάτι που να είναι οικονομικά παραγωγικό;
Ο κόσμος μπορεί να γίνει τεχνο-φεουδαρχικός, με μια ελίτ που θα νοικιάζει μεγάλο αριθμό φθηνών υπηρετών, όχι για την αξία τους αλλά για την απόλαυση της κυριαρχίας.
Αλλά μπορεί και να αρχίζει να μοιράζεται με πιο ισότιμο τρόπο την ευημερία, με όλους τους πολίτες να απολαμβάνουν τον ελεύθερο χρόνο που κάποτε ήταν η πολυτέλεια των λίγων.
Ο δικός μας πολιτισμός είναι ο πρώτος που βλέπει τη δουλειά ως το πιο σημαντικό κάλεσμα. Ίσως θα πρέπει να εγκαταλείψουμε αυτή την περίεργη προκατάληψη.
Ωστόσο, αυτό δεν αφορά το κοντινό μέλλον, αλλά ένα μέλλον για το οποίο πρέπει να σκεφτούμε τώρα. Αλλά οι υποκείμενες δυνάμεις απαιτούν δράση.
Αν η φυσική τάση των οικονομιών μας είναι η όλο και μεγαλύτερη ανισότητα και απόκτηση «ενοικίων», με όλα τα αβάσταχτα κοινωνικά και πολιτικά αποτελέσματα, πρέπει να απαντήσουμε με αποφασιστικό και σκεπτόμενο τρόπο.
Πρόκειται για μεγάλη πρόκληση.
*Αρθρογράφος – Οικονομολόγος των Financial Times.
