Του Ηλία Καραβόλια
Είναι δύσκολο όταν γράφεις για την σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη (1922-1977) να αφαιρέσεις ή να προσθέσεις νοήματα. Η φιλοσοφία του ανδρός, το έργο του και η πολυπρισματική του ματιά στην μεταμοντέρνα εποχή αποτελούν τομή στα διεθνή κοινωνιολογικά-και όχι μόνο-έργα.
Οικονομολόγος, φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, ψυχαναλυτής. Θα σταθώ μόνο σε ένα από τα θεωρητικά του εργαλεία- την φαντασιακή θέσμιση - που μαζί με το πρόταγμα της αυτονομίας αποτελούν τις βασικές πυξίδες της φιλοσοφικής του δουλειάς.
Όπως εύστοχα έγραψε ο Άγγελος Κλάδης στο Αθηνόραμα, 30/12/2017 :’’ Για τον Κ. Καστοριάδη η φαντασία είναι το ουσιαστικό στοιχείο που διαφοροποιεί το ανθρώπινο είδος (και όχι αυτό του λόγου -της λογικής).
Από τη φαντασία πηγάζει όλη η δημιουργικότητα μιας κοινωνίας που την βάζει αυτομάτως σε διαδικασία εξέλιξης και αλλαγής...’’ Στόχος δικός μου είναι να συνδέσω αυτό το θεωρητικό οπλοστάσιο του Κ. Καστοριάδη (σχετικά με την θέσμιση του φαντασιακού στις κοινωνίες) με την σύγχρονη χρηματοπιστωτική καπιταλιστική πραγματικότητα και με το περίφημο ’’συλλογικό υποκείμενο’’ που αποκαλούμε ’’αγορές’’.
Αφορμή είναι μια συνοπτική εξαιρετική μελέτη του Α. Κομπορόζου στο συλλογικό έργο ’’Η σκέψη του Καστοριάδη και η σημασία της σήμερα’’ εκδ. Ευρασία. Ο Κομπορόζος παραθέτει λοιπόν μια περιγραφική ανάλυση (’’Καστοριάδης και Άντερσον: σημειώσεις για τις νέες φαντασιακές κοινότητες του χρηματοοικονομικού καπιταλισμού’’) όπου τοποθετεί σε νέες βάσεις την ορθολογικότητα του καπιταλιστικού πλαισίου ανάλυσης του Καστοριάδη, ορίζοντας ως ’’φαντασιακές’’ τις κερδοσκοπικές κοινότητες χρηματιστών-τραπεζιτών-διαχειριστών και στέκεται στην ’’ανώνυμη κοινωνικότητα’’ των αγορών παράγωγων χρηματοπιστωτικών προϊόντων.
Θέλω εδώ να επισημάνω το ότι οι σύγχρονες χρηματοπιστωτικές αγορές στηρίζονται στην δυνητικότητα των αναπαραστάσεων για προσδοκίες των συμμετεχόντων, είτε για ανατιμητική είτε για υποτιμητική κερδοσκοπία. Οι αγορές σήμερα κυριαρχούν βασισμένες σε δύο στοιχεία : στην μόχλευση κεφαλαίων ( εικονικό και δανεικό χρήμα) και στα παράγωγα προθεσμιακά/μελλοντικά συμβόλαια υποκείμενων αξιών( μετοχές, ομόλογα, εμπορεύματα, νομίσματα, δείκτες μεταβλητότητας, δείκτες χρηματιστηρίων, επιτόκια, κ.α.).
Είναι ένα σύμπαν προβολής αξιών στο μέλλον. Έννοιες όπως trading, ranking, rating είναι σημειολογικά φαινόμενα που γεννούν μια συνεχή διαδικασία ταχείας αποτίμησης ατομικών και συλλογικών επιλογών. Θα πρόσθετα ότι πρόκειται για ένα σύμπαν όπου οι agents θεσπίζουν στο φαντασιακό τους τις τιμές στόχους και ποντάρουν στοιχηματίζοντας σε αυτές. Ειδικά στον σύγχρονο ψηφιακό πλανήτη με τις υπερταχύτητες του δικτύου.
Επανέρχομαι στο άρθρο του Α. Κλάδη στο Αθηνόραμα όπου γράφει :’’Τα φαντασιακά «προϊόντα» δημιουργούνται μεν σε ένα πλαίσιο κοινωνικοϊστορικό αλλά πάντα ex nihilo («εκ του μηδενός αλλά μέσα από το μηδέν»), μιας και ακόμα και αν χρησιμοποιούν τα παραδεδεγμένα εργαλεία και μέσα για την πραγμάτωσή τους, καταλήγουν τόσο μοναδικά σε βαθμό που είναι αδύνατο να συμπεριληφθούν σε προγενέστερα δημιουργήματα και κατηγοριοποιήσεις.
Αυτά τα φαντασιακά παράγωγα μάλιστα καθορίζουν άμεσα την πραγματικότητα της κοινωνίας και δεν γίνεται ούτε να υποστηριχθούν αλλά ούτε και να αμφισβητηθούν μέσω της λογικής, μιας και αποτελούν την πρωταρχική ανάδυση παραστάσεων στον ανθρώπινο νου πριν από την εγγραφή των θεσμών.’’
Φυσικά ο Καστοριάδης δεν αναφερότανε στα χρηματοοικονομικά παράγωγα. Αλλά οι σύγχρονοι μελετητές του οφείλουμε να ασπαστούμε αυτή την θεώρηση και να την προσαρμόσουμε στο σύγχρονο σκηνικό, στο θέατρο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού. ’’Εκ του μηδενός αλλά μέσα από το μηδέν ’’ είναι που πηγάζουν και τα σύγχρονα χρηματοπιστωτικά παράγωγα. Και είναι αλήθεια ότι σήμερα, εποχή εισοδηματικών ανισοτήτων και υπερεκμετάλλευσης της εργασίας ’’.. αυτά τα φαντασιακά παράγωγα μάλιστα καθορίζουν άμεσα την πραγματικότητα της κοινωνίας...’’.
Ο δε Κομπορόζος γράφει για ένα ’’θεσμισμένο φαντασιακό βασισμένο στις ικανότητες αντίληψης, πρόβλεψης και υποθετικής τοποθέτησης του κάθε χρηματιστή σχετικά με τα ευάλωτα σημεία του συστήματος’’ Ξέρουμε πλέον ότι η οικονομία είναι σήμερα η ’’οικονομία του Φανταστικού’’, της υπερπραγματικότητας και της προσομοίωσης, όπως έγραψε και ο Μπωντριγιάρ. Ο Καστοριάδης στο magnus opus του (’’ Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας’’) αλλά και στο ’’Η ορθολογικότητα του Καπιταλισμού’’ αναφέρεται στο πώς οι κοινωνίες ’’προστατεύουν’’ στο συλλογικό ασυνείδητο έννοιες που αναπαράγουν την κεφαλαιακή συσσώρευση, την χρηματοοικονομική σφαίρα, την απασχόληση, τις συναλλαγές.
Ο καπιταλισμός στηρίζεται σε αυτό που ονομάζουμε ’’φαντασιακές κοινότητες’’ που δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι υπερ-εθνικές ομάδες τραπεζικό-χρηματιστηριακών συμφερόντων που μοχλεύουν ρευστότητα και προσομοιώνουν στα ταμπλό των αγορών τις δυναμικές προθεσμιακές τιμές, τις τάσεις των κεφαλαιακών κινήσεων σε χρόνους ασύλληπτους, σε κάθε γωνιά του ψηφιακού πλανήτη.
Πώς όμως η σκέψη του Καστοριάδη στηρίζεται στο ρόλο της δημιουργικής φαντασίας στη συγκρότηση της πραγματικότητας; Αυτό σχετίζεται με την ισχυρή του πεποίθηση για την αυτονομία του νεωτερικού υποκειμένου. Και αυτό το καστοριαδικό πρόταγμα της αυτονομίας του ατόμου προσομοιάζει με την ριζοσπαστικότητα των φιλελεύθερων απόψεων περί ατομικής ελευθερίας επιλογών. Και οι αγορές στηρίζονται σε αυτή την αυτόνομη και ελεύθερη επιλογή. Οι βαθμοί ελευθερίας των δρώντων σε αυτές συνεπάγονται βαθμούς ελευθερίας στην προβλεπτική σκέψη, στην βούληση για συναλλαγές και κέρδος (σημ: ο Christian Marazzi το ονομάζει ’’κομμουνισμό του κεφαλαίου).
Οι αγορές εμπεριέχουν εγγενώς την αοριστία του μέλλοντος, την απροσδιοριστία των τιμών στις υποκείμενες θέσεις. Ο Καστοριάδης μίλησε για την ’’μεταμφίεση του Χάους’’ θέλοντας να δείξει την ουσία της ετερόνομης θέσμισης στις κοινωνίες.
Σήμερα είναι οι κεφαλαιαγορές που κυριαρχούν στο κοινωνικό και είναι η στιγμή που το ριζικό κερδοσκοπικό φαντασιακό πρέπει να επανανοηματοδοτηθεί. Οι διεθνείς αγορές έφθασαν σε μια ’’αβυσσαλέα απροσδιοριστία του μέλλοντος, μέσω της αγοραπωλησίας αφηρημένων υποσχέσεων’’γράφει ο Κομπορόζος θέλοντας να συνδέσει τις θέσεις του Καστοριάδη για το ριζικό φαντασιακό και την αβεβαιότητα.
Η αναπαραγωγή και η εμβάθυνση των κοινωνικών και ταξικών ανισοτήτων που γεννούν οι αγορές όταν δεν υπηρετούν αυτό που ο Καστοριάδης ονόμασε ’’ορθολογικότητα του καπιταλισμού’’ είναι που πρέπει να αποκαλυφθούν ώστε να πάψουμε να τις αντιλαμβανόμαστε στην οικονομία ως ένα πεδίο που μόνο διασπά και εξατομικεύει κινδύνους και υποκειμενικότητες.
Το πρόταγμα της αυτονομίας που μας δίδαξε ο Καστοριάδης είναι βασικό θεμέλιο για τους βαθμούς ελευθερίας των αγορών και τον περιορισμό των ολιγοπωλίων στο κερδοσκοπικό παίγνιο του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού.
