Του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη, Χρήστου Λεμονάκη και Μαριάννας Εσκαντάρ*
Κυβερνώ, είναι κρατώ ένα πηδάλιο. Η λέξη προέρχεται από τη Λατινική λέξη gubernare, η οποία με τη σειρά της προκύπτει από το Ελληνικό «κυβερνάν» του οποίου η έννοια, από την προέλευση είναι αυστηρά θαλάσσια.
Κατά τον Γάλλο συγγραφέα,Πιερ-Υβ Γκομεζ, στο βιβλίο του(La Gouvernance de l’Entreprise) τίθενται οι ακόλουθες ερωτήσεις ως προς τη διακυβέρνηση. Ποιός έχεις το δικαίωμα να κρατά το πηδάλιο και ποιός έχει τεθεί στο περιθώριο; Πώς το πηδάλιο μπορεί να αλλάξει χέρια και σύμφωνα με ποιές ρυθμίσεις; Ποιός ελέγχει τη συνάφεια των τελικών αποφάσεων των οποίων οι συνέπειες μπορούν να είναι δραματικές για αυτούς που κυβερνώνται; Συμφώνα με ποιες αρχές και ποιες διαδικασίες;
Αυτές οι ερωτήσεις είναι πολύ κρίσιμες όταν τίθενται στη διοίκηση των επιχειρήσεων που παράγουν προϊόντα και αγαθά αναγκαία για τη ζωή μας. Η λέξη “οικονομία”, από τα ελληνικά οίκος, το σπίτι, και nomos, ο κανόνας, εμφανίζεται τον 4ο αιώνα στα Πολιτικά του Αριστοτέλη και τον Οικονομικό του Ξενοφώντα. Ένα από τα έργα του τελευταίου περιγράφει την τέχνη να διοικείς ένα μεγάλο κλάδο της γεωργίας.
Κάθε φορά που ήταν απαραίτητο να οργανωθούν συλλογικοί τόποι παραγωγής, η ερώτηση της διακυβέρνησης ετίθετο πάντα. Εδώ και τρεις αιώνες, οι επιχειρήσεις παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες που μας είναι απαραίτητες, εξασφαλίζουν την απασχόληση και τους μισθούς εκατομμύρια ανθρώπων και προσδιορίζουν τα γούστα μας και τους τρόπους κατανάλωσής μας. Η ερώτηση που τίθεται είναι: πως κυβερνώνται και από ποιόν;
Η επιχείρηση είναι μια οργάνωση οικονομική και πολιτική. Η δύναμη της διακυβέρνησης θεμελιώνεται, κερδίζεται και υπερασπίζεται. Υπακούει σε νομικές νόρμες αλλά εξαρτάται από τις συμπεριφορές των διοικούντων, το χάρισμα και τις αρετές τους.
Ο συγγραφέας παρουσιάζει στο βιβλίο αυτό τις θεμελιώδεις αρχές της τέχνης της διακυβέρνησης μιας σύγχρονης επιχείρησης. Το βιβλίο αποτελείται από επτά κεφάλαια:
· Ορισμοί διακυβέρνησης και επιχείρησης
· Τρείς εξουσίες της διακυβέρνησης
· Μορφές διακυβέρνησης: δημοκρατία, αναρχία, απολυταρχία, ολιγαρχία
· Δυναμική των μορφών διακυβέρνησης και ιστορία του καπιταλισμού
· Διαφοροποίηση των διακυβερνήσεων σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στην εξουσία
· Αποτυχίες της διακυβέρνησης
· Συμπεράσματα
Ορισμοί – εξουσίες
Η τέχνη της διακυβέρνησης προϋποθέτει τις οργανώσεις, τους κανόνες αλλά και τις πρακτικές. Η τέχνη της διακυβέρνησης επιβάλλεται σε κάθε επιχείρηση, η οποία ιδρύεται από το δίκαιο, εξουσιοδοτείται από μόνη της και πραγματοποιείται σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία και την αξία των παραγόντων της διακυβέρνησης.
Ανάμεσα στις αποφάσεις που λαμβάνουν οι παράγοντες της διακυβέρνησης, τον πρώτο λόγο έχουν οι στρατηγικές επιλογές. Προσδιορισμός του προσανατολισμού της επιχείρησης, του πλάνου και της βιωσιμότητάς της. Διακυβέρνηση σημαίνει κάθε νομική πράξη για την εξασφάλιση των στρατηγικών επιλογών.
Η διακυβέρνηση είναι ένα σύνολο νόμιμων διατάξεων, ρυθμιστικών ή πρακτικών που οριοθετούν την έκταση της εξουσίας και των υπευθυνοτήτων αυτών που εξουσιοδοτούνται να κατευθύνουν μακροπρόθεσμα την επιχείρηση.
Δύο βασικά χαρακτηριστικά έχουν οι επιχειρήσεις: ένα οικονομικό σχέδιο, η παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών και είναι μια αυτόνομη οργάνωση. Ο συνδυασμός αυτών των δύο χαρακτηριστικών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η διακυβέρνηση της επιχείρησης νομιμοποιείται όταν αναλαμβάνει ένα παραγωγικό σχέδιο και το διατηρεί για χρόνια εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα ένα επαρκή επίπεδο κέρδους.
Η πολιτική επιστήμη διακρίνει παραδοσιακά τρείς εξουσίες διακυβέρνησης:
· Κυριαρχική εξουσία
· Εκτελεστική εξουσία
· Εποπτική εξουσία
Η κυριαρχική εξουσία εξασφαλίζει τη συνέχεια της επιχείρησης και τις μακροπρόθεσμες επιδόσεις της. Η εκτελεστική εξουσία προσδιορίζει τις εφαρμοζόμενες στρατηγικές και τις επιχειρησιακές αποφάσεις που την καθοδηγούν. Η εποπτική εξουσία εξασφαλίζει ότι η εκτελεστική εξουσία είναι συμβατή με το γενικό ενδιαφέρον τη επιχείρησης, η συνέχειά της και η μακροπρόθεσμη επίδοσή της.
Μορφές διακυβέρνησης και ιστορία του καπιταλισμού
Επτά μορφές διακυβέρνησης προκύπτουν για την επιχείρηση: (1) πολυαρχία ή δημοκρατία, (2) αναρχία, (3) απολυταρχία κλειστή, (4) απολυταρχία ανοικτή, (5) μετοχική ολιγαρχία, (6) διοικητική ολιγαρχία, (7) ολιγαρχία των συμβούλων.
Για κάθε μορφή διακυβέρνησης. Ο συγγραφέας ακολουθεί ένα ίδιο πλάνο: ορισμός, πλεονεκτήματα και κίνδυνοι.
Πολυαρχία ή επιχειρηματική δημοκρατία
Οι παράγοντες που κατέχουν κάθε εξουσία, την εκτελούν με ενεργητικό τρόπο και κανένας δεν εξασκεί ταυτόχρονα δύο εξουσίες.
Τα πλεονεκτήματα της επιχειρηματικής δημοκρατίας δείχνουν ότι αυτή είναι αποτελεσματική όταν η επιχείρηση βρίσκεται σε ένα σύνθετο περιβάλλον όπου είναι αναγκαίο να ληφθούν υπόψη πολλαπλοί στόχοι, συχνά συγκρουόμενοι ώστε να ληφθεί μια βέλτιστη απόφαση.
Η αρετή της επιχειρηματικής δημοκρατίας είναι ότι κάθε εξουσία εξασκεί τη βασική της λειτουργία, και δεν θέλει να υποχωρεί στις άλλες δύο εξουσίες. Αυτό παραδόξως αποτελεί και μια δυναμική αστάθεια αυτής της μορφής διακυβέρνησης (ρίσκο).
Επιχειρηματική αναρχία
Ακραία μορφή διακυβέρνησης, όταν κανένας παράγοντας δεν εκτελεί σωστά το ρόλο του, είτε επειδή αρνείται, είτε επειδή εμποδίζεται. Είναι μια μεταβατική μορφή διακυβέρνησης διότι εξορισμού απαγορεύει την επιχείρηση να λειτουργήσει μακροπρόθεσμα. Δεν λαμβάνονται στρατηγικές αποφάσεις, ο προσανατολισμός της επιχείρησης είναι αβέβαιος. Οι συμμετέχοντες αποκαρδιώνονται και ο κίνδυνος διάλυσης απειλεί.
Επιχειρηματική απολυταρχία κλειστή
Όταν ο μέτοχος της επιχείρησης, κάτοχος της κυριαρχικής εξουσίας, εκτελεί και τα καθήκοντα του μάνατζερ, τότε αυτή η μορφή διακυβέρνησης λέγεται απολυταρχική. Λέγεται “κλειστή” όταν δεν υπάρχει άλλος μειοψηφικός μέτοχος ικανός να μοιρασθεί την κυριαρχική εξουσία. Στην αντίθετη περίπτωση, λέγεται “ανοικτή”.
Πλεονεκτήματα: η επιχειρηματική απολυταρχία “κλειστή” επιτρέπει γρήγορες λήψεις αποφάσεων χωρίς αυτές να υπόκεινται σε αντιθέσεις και αντιστάσεις. Η μορφή αυτή είναι ιδανική για μικρομεσαίες επιχειρήσεις ή για αυτές που εξελίσσονται σε ένα σχετικά σταθερό οικονομικό περιβάλλον.
Τέσσερις τύποι κινδύνων διαγράφονται:
· Εξάντληση της δημιουργικότητας
· Μοναξιά (κίνδυνοι ψυχοπαθολογικοί)
· Διαδοχή (δεν υπάρχει διάδοχη κατάσταση)
· Εμπόδιο στη μεγέθυνση της επιχείρησης.
Επιχειρηματική απολυταρχία ανοικτή
Σε αυτή τη μορφή, ένα μέρος των μετόχων είναι κυρίαρχοι διότι είτε κατέχουν περισσότερο από 50% του κεφαλαίου, είτε μειοψηφικοί αλλά με μερίδιο του κεφαλαίου που μπορούν να μπλοκάρουν τις αποφάσεις της επιχείρησης.
Η επιχειρηματική απολυταρχία ανοικτή, είναι μια μορφή αρκετά εξαπλωμένη, τυπική για τις οικογενειακές επιχειρήσεις, αλλά και σε μεγάλες των οποίων το κεφάλαιο είναι διαιρεμένο σε διάφορα μερίδια στην οικογένεια από την οποία ένα μέρος έχει την εκτελεστική λειτουργία και τα άλλα απλώς εισπράττουν μερίσματα.
Πλεονεκτήματα: Έχει τα ίδια πλεονεκτήματα με την “κλειστή”, με ένα επιπλέον ότι διευκολύνεται στη χρηματοδότηση χάρι στο άνοιγμα του κεφαλαίου σε μειοψηφικούς μετόχους. Οι κίνδυνοι είναι ίδιοι.
Μετοχική ολιγαρχία
Οι τρείς τελευταίες μορφές διακυβέρνησης χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι τα ίδια πρόσωπα δεν εκτελούν τις τρείς εξουσίες. Μέτοχοι – Μάνατζερς– Διαχειριστές.
Οι μέτοχοι ασκούν την κυριαρχική εξουσία, η εκτελεστική εξουσία έχει δοθεί στους μάνατζερς. Οι κυρίαρχοι μέτοχοι μέσω της εποπτικής εξουσίας στο διοικητικό συμβούλιο ελέγχουν την επιχειρησιακή διοίκηση. Παράδειγμα αποτελεί όταν μια ιστορική οικογένεια μετόχων θέλει να επηρεάζει το πεπρωμένο της επιχείρησης χωρίς όμως να εκτελεί τις επιχειρησιακές λειτουργίες της.
Πλεονεκτήματα: Αποτελεί μια σταθερή μορφή διακυβέρνησης λόγω του ότι οι δύο εξουσίες, κυριαρχική και εκτελεστική είναι χωρισμένες. Η εποπτική εξουσία λειτουργεί αποτελεσματικά διότι υποχρεώνει την εκτελεστική να δίνει λογαριασμό στη γενική συνέλευση κατά τακτά χρονικά διαστήματα.
Οι κίνδυνοι εντοπίζονται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο αποτυχίας είναι να διασπασθεί η συνοχή μεταξύ των κυρίαρχων μετοχών και το δεύτερο οι συγκρούσεις μεταξύ μετοχών και μάνατζερς. Στην περίπτωση αυτή τίθεται σε κίνδυνο όλη η ισορροπία της διακυβέρνησης.
Διοικητική ολιγαρχία (μάνατζερς)
Η ολιγαρχία των μάνατζερς επιβάλλεται όταν οι μέτοχοι είναι ανίσχυροι και η εκτελεστική λειτουργία δυνατή. Πρόκειται για διαδόχους επιχειρήσεων που θεωρούνται μη ικανοί στο μάνατζμεντ και ενδιαφέρονται μόνο για είσπραξη μερισμάτων.
Τύποι τέτοιων επιχειρήσεων είναι συνεταιρισμοί, αμοιβαία κεφάλαια, κ.α. Επίσης επιχειρήσεις εισηγμένες στο χρηματιστήριο των οποίων το κεφάλαιο είναι διασπαρμένο στην αγορά σε πολλούς επενδυτές (θεσμικούς).
Τελευταία αυτό λέγεται “χρηματοοικονομικοποίηση” της επιχείρησης. Οι κάτοχοι της κυριαρχικής εξουσίας δεν ασκούν το ρόλο τους μέσα στις εισηγμένες επιχειρήσεις και αρκούνται μόνο να αναζητούν από τη εκτελεστική εξουσία τη θετική εξέλιξη της τιμής της μετοχής (αύξηση της κεφαλαιοποίησης). Οι στρατηγικές επιλογές προσανατολίζονται σε αύξηση: κερδών, μερισμάτων και τιμής της μετοχής.
Πλεονεκτήματα: Η μορφή αυτή είναι αποτελεσματική όταν η επιχείρηση αλλάζει επίπεδο, στρατηγική ή οργάνωση και εστιάζει το σύστημα αποφάσεών της για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους του περιβάλλοντος. Στην περίπτωση αυτή μειώνεται η πολυπλοκότητα της διακυβέρνησης.
Οι μέτοχοι στην περίπτωση αυτή θεωρούν την επιχείρηση ως περιουσία και περιμένουν μια απόδοση. Θεωρούνται περισσότερο επενδυτές παρά ιδιοκτήτες-μέτοχοι. Ο κίνδυνος πηγάζει από το γεγονός ότι οι μέτοχοι μπορούν κάθε χρόνο να ζητούν όλο και υψηλότερα μερίσματα απειλώντας να πουλήσουν τις μετοχές τους.
Ολιγαρχία των διαχειριστών
Στην μορφή αυτή της διακυβέρνησης, η κυριαρχική και η εκτελεστική εξουσία είναι ανίσχυρες. Η εποπτική εξουσία έχει τη δύναμη και ο μικρός αριθμός των μελών του διοικητικού συμβουλίου (εποπτεία) ασκεί την πραγματική εξουσία της επιχείρησης. Είναι η περίπτωση των μεγάλων ενώσεων. Τα μέλη της ένωσης είναι γενικά λίγο ενεργητικά στη διακυβέρνηση και ικανοποιούνται μόνο να συμμετέχουν στις γενικές συνελεύσεις. Οι μάνατζερς της ένωσης είναι εργαζόμενοι των οποίων η νομιμότητα δεν εστιάζεται τόσο στο πλάνο-στόχους της ένωσης όσο σε τεχνικές δεξιότητες.
Πλεονεκτήματα: Επιτρέπει να διατηρείται η συνοχή της ένωσης όταν οι δύο κύριες εξουσίες, κυριαρχική και εκτελεστική, είναι ανίσχυρες. Αποτελεί ένα μεταβατικό στάδιο, πολύ συχνά ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου γίνεται διευθύνων σύμβουλος ή ορίζει κάποιον κοντινό του και μια διοικητική ολιγαρχία εγκαθίσταται.
Οι κίνδυνοι αυτής της μορφής είναι:
· Έλλειψη σαφήνειας μεταξύ των υπευθυνοτήτων της εκτελεστικής και της εποπτικής εξουσίας.
· Συγκρούσεις δημιουργούνται συχνά μεταξύ του μάνατζερ, του προέδρου σε σχέση με το σχέδιο της ένωσης.
Δυναμική και ιστορία του καπιταλισμού
Είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε σε ποιο μοντέλο συνδέεται κάθε επιχείρηση. Είναι δυνατό να περάσουμε από την απολυταρχία στη μετοχική ολιγαρχία όταν ο πλειοψηφικός μέτοχος αφήσει την εκτελεστική εξουσία, αλλά μπορεί να επανέλθει εάν την ξαναπάρει πίσω. Η δημοκρατία μπορεί να γυρίσει σε αναρχία έως ότου μια εκτελεστική εξουσία επιβάλλεται και εγκαθιστά μια διοικητική ολιγαρχία, κ.ο.κ.
Η καλή διακυβέρνηση είναι μια ψευδαίσθηση και αυτό που τελικά ισχύει είναι η “λογική” διακυβέρνηση. Αυτή προσαρμόζει τη μορφή στις οικονομικές συνθήκες για να εξασφαλίσει τη συνέχεια της επιχείρησης ως προς την επιβίωση και τις επιδόσεις της.
Ο συγγραφέας παρουσιάζει την ιστορία του καπιταλισμού σε σχέση με τις μορφές διακυβέρνησης ως εξής.
1. Η επιχείρηση – οικογένεια: απολυταρχία ως κυρίαρχη μορφή διακυβέρνησης (1800-1930).
2. Η διακυβέρνηση των μάνατζερς: διοικητική ολιγαρχία ως κυρίαρχη μορφή (1930-1980).
3. Χρηματοοικονομική διακυβέρνηση: επέκταση της διοικητικής απολυταρχίας (από 1980-).
4. Η ιστορία συνεχίζεται.
Οι ερωτήσεις που τίθενται είναι: Ποιός έχει πρόσβαση στην εξουσία της διακυβέρνησης; Αυτός είναι ανοικτός σε όλους τους συμμετέχοντες της επιχείρησης ή σε μερικούς από αυτούς; Η χρηματοοικονομική διοικητική ολιγαρχία θα επικρατήσει τελικά ως μορφή διακυβέρνησης;
Διαφοροποίηση και αποτυχίες διακυβέρνησης
Ο συγγραφέας στην παράγραφο αυτή καθορίζει τους παράγοντες που συμμετέχουν στη διακυβέρνηση. Είναι έξι κύριοι συμμετέχοντες: πελάτες, προμηθευτές, εργαζόμενοι, μέτοχοι, κράτος και η επιχείρηση στην ολότητά της.
Σε μία καπιταλιστική επιχείρηση, εξορισμού είναι οι μέτοχοι που κατέχουν την κυριαρχική εξουσία. Σε μια εναλλακτική οικονομία ονομαζόμενη κοινωνική και αλληλέγγυα η εξουσία έχει δοθεί και σε άλλους συμμετέχοντες:
· Σε μία συνεταιριστική επιχείρηση αγορών, οι πελάτες κατέχουν την κυριαρχική εξουσία
· Σε μια συνεταιριστική παραγωγής, είναι οι εργαζόμενοι
· Σε μια αγροτική συνεταιριστική , είναι οι αγρότες -επιχειρηματίες
· Σε μια εταιρεία αμοιβαίων συμμετοχών, είναι οι πελάτες που κατέχουν τα κοινωνικά μερίδια (κοινωνικοί εταίροι),
· Σε μια ένωση, είναι οι πολίτες που είναι μέλη.
Τρείς αποτυχίες είναι οι πιο σοβαρές για τη διακυβέρνηση: (1) έλλειψη ενδιαφέροντος των διοικούντων για τη συνέχεια της επιχείρησης, (2)συγκρούσεις ανάμεσα στους διοικούντες και (3) έλλειψη της αρετής στη συμπεριφορά τους.
Στην πρώτη αποτυχία διακρίνονται οι ακόλουθοι λόγοι: (1) διακοπή της σχέσης μεταξύ κέρδους – πλάνου, (2) έλλειψη μακροπρόθεσμων προοπτικών των παραγόντων της διακυβέρνησης, (3) αποτυχίες συνδεδεμένες με τη διαδοχή του διευθύνοντα.
Στη δεύτερη αποτυχία έχουμε δύο κύριους λόγους: (1) ανεπαρκής οριοθέτηση των εξουσιών, (2) δυσαρμονία ανάμεσα στους μετόχους. Ως προς την έλλειψη της αρετής, διακρίνονται τρεις κύριοι λόγοι: (1) αποτυχίες οφειλόμενες στην έλλειψη ταπεινότητας των διοικούντων, (2) αποτυχίες οφειλόμενες στην έλλειψη κουράγιου και (3) αποτυχίες οφειλόμενες στην έλλειψη κοινού μέτρου.
Ως συμπεράσματα, κυβερνώ είναι εγγράφομαι στις νόρμες και στους κανόνες, αλλά κυρίως διαχειρίζομαι τις φιλοδοξίες, υποστηρίζω ιδεώδη, προβλέπω, χρησιμοποιώ εξυπνάδα, ασκώ (ή όχι) την αρετή. Η άγνοια της σύνδεσης μεταξύ διακυβέρνησης και στρατηγικής εξηγεί καλά πολλές φορές τις λάθος επιλογές.
*Καθηγητής Πολυτεχνείο Κρήτης
*Επίκουρος Καθηγητής, ΤΕΙ Κρήτης, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων
*Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια, MBA
