Του Θοδωρή Γεωργακόπουλου*
Το πολύ σοβαρό πρόβλημα της ηλιθιότητας είναι ένα θέμα για το οποίο δύσκολα μπορεί να γράψει ή να μιλήσει κανείς. Είναι δύσκολο ακόμα και να αναφερθείς σ’ αυτό με τρόπο αντικειμενικό και αποστασιοποιημένο αφού, όποτε αναφέρεσαι στην ηλιθιότητα και τους ηλίθιους, αυτόματα υπονοοείς ότι εσύ δεν είσαι ένας από αυτούς.
Πράγμα που μπορεί να μην ισχύει. Κι αν δεν ισχύει -αν, δηλαδή, είσαι ηλίθιος- δεν το καταλαβαίνεις. Από αυτή την άποψη η ηλιθιότητα είναι κάτι σαν την κακοσμία στόματος, ή το κακό γούστο. Παρόμοια φαινόμενα και τα τρία, αν και όχι εξίσου επιζήμια.
Ευτυχώς, υπάρχουν άνθρωποι που έχουν καταφέρει να γράψουν για την ηλιθιότητα με αποτελεσματικό τρόπο, και ο αποτελεσματικότερος από όλους υπήρξε μάλλον ο Ιταλός καθηγητής οικονομικής ιστορίας Κάρλο Τσιπόλα, που έγραψε το διάσημο χιουμοριστικό δοκίμιο “Οι Βασικοί Νόμοι Της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας”. Σίγουρα κάπου το έχετε πετύχει, κάποτε. Κυκλοφορεί και σε βιβλιαράκι στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Κέδρος. Αλλά επιτρέψτε μου να σας πω μερικά λόγια γι’ αυτό σήμερα.
Το κείμενο γράφτηκε το 1976 (τη χρονιά που γεννήθηκα -τυχαίο;) και έχει τη μορφή ενός παραδοσιακού ακαδημαϊκού paper, πράγμα που το κάνει ακόμα πιο αστείο. Η πρώτη φορά που το διάβασα κράτησε πάρα πολλές ώρες, επειδή διαρκώς σταματούσα για να δείξω ή στείλω αποσπάσματα σε ανθρώπους που πίστευα ότι θα ενθουσιαστούν όσο εγώ, ή και σε άλλους που απλά τύχαινε να βρίσκονται κοντά.
Το θυμήθηκα, κοιτάζοντας φωτογραφίες πολύχρωμων νεαρών -το μέλλον της χώρας, το αύριο, η αφρόκρεμα- που στέκονταν για ώρες σε μια ουρά περιμένοντας να αγοράσουν ένα ζευγάρι σπάνια αθλητικά παπούτσια αξίας 200 ευρώ από κατάστημα της Κηφισιάς. Τις εξωφρενικές τους φωτογραφίες το πάντα ψύχραιμο και φιλεύσπλαχνο κοινό των social media τις υποδέχτηκε με σχόλια όπως “1335345135 χρόνια μνημόνια μας αξίζουν”, “μνημόνιο μέχρι να πεθάνει ο ήλιος”, και άλλα παρόμοια.
Όχι ότι δεν είχα άλλες αφορμές για να το θυμηθώ τελευταία, κάθε άλλο. Αλλά είναι μυστήριο πράγμα η μνήμη.
Στο κείμενό του ο Τσιπόλα καταγράφει τους πέντε βασικούς νόμους της ηλιθιότητας ως εξής:
1) Πάντοτε και αναπόφευκτα όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία. Συγκεκριμένα, ο Τσίπολα υποστηρίζει ότι ο αριθμός των ηλίθιων είναι σταθερός σε όλους τους ανθρώπινους πληθυσμούς, όσο σταθερή είναι η αναλογία αγοριών και κοριτσιών που γεννιούνται οπουδήποτε στη Γη. Το ποσοστό των οπωροπωλών που είναι ηλίθιοι είναι το ίδιο με το ποσοστό των κατόχων βραβείων Νόμπελ που είναι ηλίθιοι. Αυτό ισχύει επειδή:
2) Η πιθανότητα ένας άνθρωπος να είναι ηλίθιος είναι ανεξάρτητη κάθε άλλου χαρακτηριστικού του ανθρώπου.
3) Ένας άνθρωπος είναι ηλίθιος όταν προξενεί ζημίες σε έναν άλλο άνθρωπο, ή σε ομάδες ανθρώπων, χωρίς ο ίδιος να αποκομίζει οποιοδήποτε κέρδος, ή ακόμα και με το να ζημιώνεται σημαντικά.
4) Οι μη-ηλίθιοι πάντα υποτιμούν τη βλαπτική ισχύ των ηλίθιων ατόμων. Συγκεκριμένα, οι μη-ηλίθιοι πάντα ξεχνούν πως η συναναστροφή ή ο συγχρωτισμός με ηλίθια άτομα πάντα αποδεικνύεται ένα δαπανηρό σφάλμα, ανεξαρτήτως χρόνου, τόπου ή συνθηκών.
5) Ο ηλίθιος είναι ο πιο επικίνδυνος τύπος ανθρώπου.
Ο πιο ενδιαφέρων νόμος του Τσιπόλα είναι ο τρίτος, γιατί προσφέρει κάτι απαραίτητο σε κάθε τέτοιου είδους συζήτηση: Έναν σαφή ορισμό της ηλιθιότητας. Στην περιγραφή του, καταγράφει τέσσερις βασικές κατηγορίες ανθρώπων, ανάλογα με τις πράξεις και τα κίνητρά τους:
Οι “ανήμποροι” είναι αυτοί που ενεργούν με τρόπο που κάνει καλό στους άλλους, αλλά κακό στον εαυτό τους.
Οι “έξυπνοι” είναι αυτοί που ενεργούν με τρόπο που κάνει καλό στους άλλους, αλλά καλό και στον εαυτό τους.
Οι “λωποδύτες” είναι αυτοί που κάνουν κακό στους άλλους, αλλά καλό στον εαυτό τους και, τέλος, φυσικά, αυτοί που κάνουν κακό στους άλλους, και κάνουν κακό και στον εαυτό τους, ανήκουν στη μεγαλύτερη κατηγορία: Είναι οι ηλίθιοι. Τα πιο επικίνδυνα και απιζήμια πλάσματα στη Γη.
“Ένα ηλίθιο πλάσμα”, γράφει ο Τσίπολα, “θα σε παρενοχλήσει χωρίς λόγο, χωρίς σκοπό, χωρίς πλάνο ή σχέδιο, και τις πιο ακατάλληλες στιγμές, στα πιο ακατάλληλα μέρη. Δεν υπάρχει λογικός τρόπος να προβλέψει κανείς αν και πότε και με ποιον τρόπο και γιατί θα επιτεθεί ένας ηλίθιος. Όταν αντιμετωπίζεις έναν ηλίθιο, είσαι ολοκληρωτικά στο έλεός του”.
Μπορείτε να τοποθετήσετε αυτές τις τέσσερις κατηγορίες σε ένα πλέγμα ως εξής: Ζωγραφίστε ένα σταυρό. Το πάνω αριστερά τεταρτημόριο είναι οι “ανήμποροι”. Το πάνω δεξιά είναι οι “έξυπνοι”. Το κάτω δεξιά είναι οι “λωποδύτες”, και το κάτω αριστερά είναι οι “ηλίθιοι”. Τα τεταρτημόρια, βεβαίως, συνορεύουν, και κοντά στα σύνορα τα όρια ανάμεσα στις κατηγορίες θολώνουν, πράγμα που αντικατοπτρίζει και την ποικιλομορφία του είδους μας και των συμπεριφορών των μελών του.
Ένας μεγαλοσυνδικαλιστής, για παράδειγμα, που αγωνίζεται για τα κεκτημένα του κλάδου του εις βάρους της ευρύτερης κοινωνίας, μπορεί να τοποθετηθεί στην κατηγορία των “λωποδυτών” (η ονομασία της κατηγορίας, βεβαίως, είναι για χάριν εντυπωσιασμού, και δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι ανήκουν σε αυτή είναι κλέφτες, με τη νομική έννοια του όρου).
Αλλά δεν είναι και όλοι οι συνδικαλιστές ίδιοι. Αυτοί που κατορθώνουν να προκαλούν μικρότερη φθορά στην κοινωνία, μεγιστοποιώντας ταυτόχρονα τα δικά τους οφέλη, πέφτουν πιο κοντά στο τεταρτημόριο των “έξυπνων”. Αυτοί που εξασφαλίζουν πενιχρά κέρδη για τον κλάδο τους, ενώ προκαλούν τεράστια φθορά στο σύνολο, πέφτουν πιο κοντά στο τεταρτημόριο των “ηλιθίων”.
Όλες οι συμπεριφορές ανθρώπων ή ομάδων ανθρώπων που βλέπουμε γύρω μας καθημερινά μπορούν να τοποθετηθούν σ’ αυτά τα τεταρτημόρια. Εσείς πού θα τοποθετούσατε τους προαναφερθέντες νεαρούς της Κηφισιάς, για παράδειγμα; Μάλλον όχι στους ηλίθιους -δεν κάνουν κακό σε κανένα, αν δεν λάβουμε υπ’ όψιν τέλος πάντων το ότι ψηφίζουν (μάλλον ΣΥΡΙΖΑ).
Ή πού θα τοποθετούσατε τον Πάνο Σκουρλέτη τότε που δήλωσε ότι “οι εργαζόμενοι (στα μεταλλεία των Σκουριών) έχουν χάσει την ταξική τους συνείδηση”; Ή πού θα βάζατε τον πρωθυπουργό και την ομιλία του για τη δημόσια διοίκηση, την ημέρα που μάθαμε το διορισμό και της ξαδέρφης του στο δημόσιο; Ή πού θα τοποθετούσατε τον οικονομολόγο και πρώην Υπουργό Γιάνη Βαρουφάκη, που λίγο-πολύ δήλωσε ότι τα capital controls προκάλεσαν bank run (σα να λέμε, η βροχή προκάλεσε σύννεφα); Ή ανθρώπους από το περιβάλλον σας; Ή τους φίλους σας; Ή τον εαυτό σας;
Το εύκολο συμπέρασμα ενός τέτοιου άρθρου σε μια χρεοκοπημένη χώρα θα ήταν ότι χρεοκοπούμε επειδή εδώ έχουμε πάρα πολλούς ηλίθιους. Αυτό όμως αντιβαίνει τον 1ο νόμο του Τσίπολα. Οι ηλίθιοι υπάρχουν παντού. Το ίδιο ποσοστό ηλιθίων υπάρχει στη Σουηδία, το ίδιο στη Σιγκαπούρη, το ίδιο και στην Ελλάδα. Οπότε γιατί χρεοκοπούμε εμείς και όχι αυτοί;
“Σε μια χώρα που παρακμάζει”, γράφει, “το ποσοστό των ηλίθιων είναι σταθερό. Ωστόσο, στον υπόλοιπο πληθυσμό μπορεί κάποιος να παρατηρήσει αφ’ ενός ανάμεσα στους κατέχοντες την εξουσία μια υπερεκπροσώπηση “λωποδυτών” που ρέπουν προς την ηλιθιότητα, και αφ’ ετέρου, ανάμεσα στους μη-κατέχοντες εξουσία, έναν εξίσου ανησυχητικό αριθμό “ανήμπορων” ατόμων.
Αυτές οι ανακατατάξεις στην αναλογία του μη-ηλίθιου πληθυσμού αναπόφευκτα μεγιστοποιούν την καταστρεπτική δύναμη των ηλιθίων, και κάνουν την παρακμή βέβαιη”.
“Και”, καταλήγει, “η χώρα πάει κατά διαόλου”.
* Επιστημονικός συνεργάτης της διαΝΕΟσις και αρθρογράφος στην «Καθημερινή»
