Του Αντώνη Ζαΐρη, Σταμάτη Ευσταθόπουλου και Αθανασίου Κρυστάλλη*
Είναι πασιφανές ότι η ανάπτυξη μαθημάτων επιχειρηματικότητας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης είναι πολύ σημαντική. Σήμερα, λόγω της παρατεταμένης οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κρίσης που μας έχει πλήξει,σχεδόν όλοι οι φορείς επικαλούνται την επιχειρηματικότητα σαν κινητήρια δύναμη που μπορεί να διευρύνει τους ορίζοντες ανάπτυξης, μέσω και της αναδόμησης υφιστάμενων μικρών επιχειρήσεων αλλά και της ίδρυσης νεοσύστατων καινοτόμων επιχειρήσεων.
Η πρόκληση βέβαια είναι το πώς θα επιτευχθεί αυτή η απελευθέρωση του επιχειρηματικού δυναμικού, κύρια μέσα από τους ακόλουθους τομείς άμεσης δραστικής παρέμβασης :
· την επιχειρηματική εκπαίδευση και κατάρτιση για τη στήριξη της ανάπτυξης και την δημιουργία θέσεων απασχόλησης
· την ενδυνάμωση του πλαισίου των προϋποθέσεων ανάπτυξης που αντιμετωπίζουν οι επιχειρηματίες μέσω της άρσης των υφιστάμενων διαρθρωτικών φραγμών και
· την στήριξή των Επιχειρηματιών σε κρίσιμα στάδια του κύκλου ζωής της επιχείρησης
Έρευνες καταδεικνύουν ότι η παρακολούθηση μαθημάτων από νέους, σε τομείς περί δημιουργικότητας, καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, τους υποβοηθά στην απόκτηση επιχειρηματικών δεξιοτήτων και σαφώς ενισχύει την απασχολησιμότητά τους. Επιπρόσθετα, ένας στους πέντε μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που συμμετέχουν σε ένα μίνι-πρόγραμμα επιχειρηματικότητας είναι σίγουρο ότι θα ξεκινήσουν σε μεταγενέστερο στάδιο τη δική τους επιχείρηση!
Η επένδυση στην επιχειρηματική εκπαίδευση υπόσχεται μακροπρόθεσμα κοινωνικο-οικονομικά οφέλη. Ανεξαρτήτως του αν οι μαθητές / φοιτητές προχωρήσουν στην ίδρυση εταιρειών ή κοινωνικών επιχειρήσεων, οι νέοι που επωφελούνται από την επιχειρηματική μάθηση αναπτύσσουν γνώσεις και βασικές δεξιότητες, αλλά και την απαιτούμενη επιχειρηματική νοοτροπία που τους βοηθάει να μετατρέπουν τις ιδέες τους σε πράξη.
Ως κρατική οντότητα, οφείλουμε να ομολογήσουμε από την άλλη ότι είμαστε στα αρχικά στάδια της επιχειρηματικής αναζωογόνησης και ανάπτυξης. Ενδεικτικά, ωστόσο, υστερούμε στους εξής κύριους μετρήσιμους δείκτες επιχειρηματικότητας:
· στους εγγεγραμμένους αριθμούς νεοφυών μονάδων,
· στις πατέντες ευρεσιτεχνίας και
· στην εισαγωγή μαθημάτων επιχειρηματικότητας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Για να απελευθερώσουμε τις τεράστιες δυνατότητες του ανανεωτικού «επιχειρείν», πρέπει και εμπράκτως να κτίσουμε τη νέα επιχειρηματική κουλτούρα και να εφαρμόσουμε νέες εκπαιδευτικές πολιτικές και θεσμικές καινοτομίες που θα συνδέουν τη εκπαίδευση με επιχειρήσεις, που είναι και οι βασικές μηχανές καινοτομίας και επιχειρηματικότητας.
Οι Αρχές της Επιχειρηματικότητας στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση:
Σήμερα στην Ελλάδα η προώθηση της επιχειρηματικότητας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν έχει την αναμενομένη μεταρρύθμιση και την εισαγωγή στα αναλυτικά προγράμματα θεματικών ενοτήτων που να καλύπτουν τις βασικές γνώσεις και πρακτικές σε σχέση με τη δημιουργικότητα, καινοτομία και την επιχειρηματικότητα, τη σχέση επίσης πολιτισμικού υποβάθρου και επιχειρηματικότητας.
Χρειάζονται νέες τομές που να στοχεύουν σε μια εκπαίδευση που θα πρέπει να υλοποιείται μέσω πρακτικών εμπειρικών μαθησιακών προτύπων και εμπλοκής, σε εθελοντική βάση, έμπειρων επιχειρηματιών. Οι νέοι θα πρέπει να ενθαρρύνονται να αναπτύσσουν επιχειρηματικές δεξιότητες, τόσο μέσω της άτυπης όσο και μέσω της ανεπίσημης εκπαίδευσης, όπως ο εθελοντισμός. Θα πρέπει να «κτιστούν» γέφυρες συνεργασίες μεταξύ σχολείων, πανεπιστημίων, του επιχειρηματικού κόσμου και της τοπικής κοινωνίας. Η Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση στην Πρακτική της Επιχειρηματικότητας:
Η ηγεσία των Πανεπιστήμιων θα πρέπει να επενδύσει στη ανάπτυξη κουλτούρας και στρατηγικής για τη Καινοτομία & Επιχειρηματικότητα. Τα σχέδια διορισμών και προαγωγών πανεπιστημιακών θα πρέπει επίσης να αναγνωρίζουν δράσεις και πρωτοβουλίες στο τομέα της Καινοτομίας & Επιχειρηματικότητας.
Χρειάζεται επιπλέον, η ίδρυση Κέντρων Καινοτομίας & Επιχειρηματικότητας που θα έχουν ως αποστολή τη προώθηση της πρακτικής της επιχειρηματικότητας σε προγράμματα σπουδών και επίσης να συνδράμουν στο σχεδιασμό προγραμμάτων κατάρτισης για νεοφώτιστους επιχειρηματίες αλλά και για στελέχη μικρών και οικογενειακών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε διάφορα στάδια ανάπτυξης. Η επένδυση στην καινοτομία και την επιχειρηματικότητα απαιτεί μεσοπρόθεσμη έως μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση, αλλά και μέσω υποστηρικτικών υπηρεσιών την παροχή ευκαιριών για συγχρηματοδότηση νεοφυών επιχειρήσεων. Σημειωτέον ότι το ζήτημα «εκπαίδευση και επιχειρηματικότητα» εντάσσεται στην προβληματική της «Οικονομίας Βασισμένης στη Γνώση» (knowledge-based economy).
Η διδασκαλία και εκμάθηση θεμάτων που άπτονται της επιχειρηματικότητας, εισάγει νέους τύπους γνώσης, νέα ζητήματα μεθόδων διδασκαλίας καθώς και νέες δεξιότητες ολων των βαθμίδων σπουδαστών για την επίλυση προβλημάτων. Ο σπουδαστής είναι ανάγκη να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες που συνδέονται με τις τεχνολογικές αλλαγές και την παγκοσμιοποίηση των αγορών αλλά και να αναπτύξει και νέους τύπους γνώσης , όπως:
· γνώση διαχείρισης φυσικών και ανθρώπινων πόρων,
· γνώση δράσης στο πλαίσιο συνεργασιών,
· γνώση απόκτησης και διαχείρισης νέων ικανοτήτων
Επιχειρηματικότητα και Επιχειρηματική κουλτούρα
Είναι πλέον ανάγκη αποδέσμευσης του “επιχειρηματικού παραδείγματος” για την εκπαίδευση και την κοινωνία από τη στενή προσέγγιση της δημιουργίας νέων επιχειρήσεων και επιπρόσθετα σύνδεσής του με τη γενικότερη προβληματική περί παγκοσμιοποίησης και ανταγωνιστικότητας.
Ο ρόλος της εκπαίδευσης επιχειρηματικότητας είναι απαραίτητος γιατί παρέχει στους σπουδαστές τα απαραίτητα εφόδια ώστε :
· να αναλύσουν και να λύσουν προβλήματα
· να εξοικειωθούν με την αβεβαιότητα και να ρισκάρουν,
· να αναγνωρίσουν και να δημιουργήσουν ευκαιρίες,
· να πάρουν αποφάσεις,
· να μπορούν να επικοινωνήσουν καθαρά και αποτελεσματικά.
· να είναι ικανοί να καινοτομήσουν,
Πέρα όμως από την καλλιέργεια μιας «επιχειρηματικής ικανότητας» (business competence), να αναπτύξει ο σπουδαστής τη γνώση περί επιχειρηματικότητας και να διαμορφώσει μια άποψη περί «επιχειρηματικής κουλτούρας». Πρέπει επίσης να γίνει κατανοητό ότι η επένδυση σε εκπαιδευτικά προγράμματα επιχειρηματικότητας έχει μεσομακροπρόθεσμα αποτελέσματα.
Γιατί πρέπει να διδάσκεται η επιχειρηματικότητα;
Γιατί εκτός από το ρόλο των ατομικών χαρακτηριστικών, υπάρχουν οι συμπεριφορές και η νοοτροπία που καλλιεργούνται άλλα και οι δεξιότητες που αποκτώνται. Από την άλλη, επιχειρηματίας δεν γεννιέται κανείς, αλλά διαμορφώνεται μέσα από την εμπειρία, την εκπαίδευση και το περιβάλλον. Ως εκ τούτου, η εκπαίδευση στην επιχειρηματικότητα πρέπει να εστιάζει, σε μεγάλο βαθμό, στα ακόλουθα ζητήματα:
• στην επίδραση της εκπαίδευσης για την επιχειρηματικότητα (στην ανώτατη εκπαίδευση) στην οικονομία,
• στις παιδαγωγικές μεθοδολογίες που χρησιμοποιούνται για τη διδασκαλία της επιχειρηματικότητας
• στη χρήση-συμβολή των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση για την επιχειρηματικότητα και
• στην εμπειρία που έχει αποκτηθεί από την εκπαίδευση για την επιχειρηματικότητα σε διαφορετικά εκπαιδευτικά επίπεδα.
Παλαιότερη έρευνα της δεκαετίας του 1970 , βασιζόμενη σε τμήματα διοίκησης επιχειρήσεων που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ αποκάλυψε ότι μόνο δεκαέξι σειρές μαθημάτων προσφέρονταν για τη διδασκαλία της επιχειρηματικότητας. Το University of Southern California προώθησε το πρώτο πρόγραμμα MBA με εστίαση στην επιχειρηματικότητα το 1971, που ακολουθήθηκε από το πρώτο προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών το 1972.
Από εκεί και πέρα, ο τομέας της επιχειρηματικότητας άρχισε να ριζώνει και να αναπτύσσεται στις ΗΠΑ μέσω μιας ομάδας Πανεπιστημίων. Έτσι, άρχισε να εμφανίζεται μια έκρηξη της διδασκαλίας της επιχειρηματικότητας, που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’70 και συνεχίστηκε στη δεκαετία του ’80 και τη δεκαετία του ’90, μέχρι και σήμερα. Επομένως, παρατηρούμε μαζική εμφάνιση της εκπαίδευσης στην επιχειρηματικότητα στις ΗΠΑ. Σήμερα στις ΗΠΑ, η εκπαίδευση για την επιχειρηματικότητα συνυπάρχει σε περισσότερες
· από 2.200 σειρές μαθημάτων,
· σε 1.600 σχολές,
· προσφέρει 277 θέσεις εργασίας πανεπιστημαικών,
· εμφανίζεται σε 44 διεθνή ακαδημαϊκά περιοδικά και σε
· πάνω από 100 ερευνητικά κέντρα.
Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας μέσω της παροχής ειδικής γνώσης και εμπειριών αλλά και της ανάπτυξης προσωπικών δεξιοτήτων έχει σαν στόχευση :
• την εξοικείωση των εκπαιδευομένων με τον κόσμο των επιχειρήσεων και την μεγαλύτερη αποδοχή τους ως σημαντικών κυττάρων της οικονομικής δραστηριότητας,
• την έμφαση στην έννοια των υπεύθυνων επιχειρηματικών πρακτικών, που βοηθά ώστε η επιχειρηματική σταδιοδρομία να γίνει η ελκυστικότερη επιλογή,
• τον πολλαπλασιασμό των νέων που επιλέγουν επιχειρηματική δραστηριότητα, την αύξηση της πιθανότητας επιτυχίας νεοφυών επιχειρήσεων και την αύξηση της αυτοαπασχόλησης,
• την αύξηση των ευκαιριών απασχόλησης, της οικονομικής ανταμοιβής και την ικανοποίηση των ατόμων,
• την αύξηση των ωφελειών για τις υφιστάμενες επιχειρήσεις, ιδίως τις ΜΜΕ, από τη στελέχωση με νέους που διαθέτουν επιχειρηματική νοοτροπία και δεξιότητες,
• την ανάπτυξη της δημιουργικότητας των νέων και την αύξηση της αυτοπεποίθησης και της κοινωνικής υπευθυνότητάς τους,
• την βελτίωση των συνθηκών κοινωνικής και οικονομικής ένταξης για ειδικές ομάδες πληθυσμού με προβλήματα πρόσβασης στον κόσμο της εργασίας.
Η επιχειρηματικότητα στα σχολικά προγράμματα
Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, μαθήματα ή άλλες δράσεις για την εκπαίδευση στην επιχειρηματικότητα αποτελούν μάθημα επιλογής ή δραστηριότητες εκτός σχολικού προγράμματος.
Ορισμένες ωστόσο χώρες έχουν εντάξει τη σχετική εκπαίδευση στο υποχρεωτικό πρόγραμμα σπουδών.
Ενδεικτικά :
• Στην Πολωνία: υποχρεωτικό μάθημα «Βασικές έννοιες για τη λειτουργία επιχειρήσεων» είναι σε όλα τα σχολεία της γενικής δευτεροβάθμιας και επαγγελματικής εκπαίδευσης. Στόχος: η ανάπτυξη επιχειρηματικής νοοτροπίας και η εκμάθηση του τρόπου σύστασης μιας επιχείρησης.
• Στην Αυστρία: μέρος του προγράμματος σπουδών της τεχνικής και επαγγελματικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης π.χ. με τη μορφή ίδρυσης και λειτουργίας μιας εικονικής επιχείρησης. Υποχρεωτική συμμετοχή σε μαθήματα επιχειρηματικότητας στα επαγγελματικά οικονομικά σχολεία της μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης.
Βαθμίδες εκπαίδευσης και επιχειρηματικότητα
Τα μαθήματα σχετικά με την επιχειρηματικότητα στοχεύουν:
Στην μεν Πρωτοβάθμια εκπαίδευση :
• στην ενίσχυση των προσωπικών χαρακτηριστικών (δημιουργικότητα, ανάληψη πρωτοβουλιών και αυτοδυναμία),
• στις αυτόνομες και ενεργητικές μορφές μάθησης (περιλαμβάνει παιχνίδια ρόλων, παρουσίαση απλών παραδειγμάτων, συμμετοχή σε ένα σχέδιο, επισκέψεις σε τοπικές επιχειρήσεις κ.α.)
• στην πρόωρη γνώση για την οικονομική ζωή και κατανόηση για το ρόλο των επιχειρήσεων στην κοινωνία
Ενδεικτικά αναφέρονται :
• Το Πρόγραμμα: «ο διαγωνισμός για νεαρούς εφευρέτες» που εφαρμόζεται σε σχολεία πρωτοβάθμια της Φιλανδίας, του Η.Β., της Ισλανδίας και της Νορβηγίας.
• Στο δε Λουξεμβούργο, η εκπαίδευση περιλαμβάνει μια ενότητα αφιερωμένη στη δημιουργία επιχείρησης βασισμένη σε ταινία κινουμένων σχεδίων.
Στην δε Δευτεροβάθμια εκπαίδευση:
• στην απόκτηση περισσότερων γνώσεων και εμπειριών σχετικά με τις επιχειρήσεις,
• στην αύξηση της ευαισθητοποίησης των μαθητών σχετικά με την αυτόαπασχόληση και την επιχειρηματικότητα,
• στη συνειδητοποίηση ότι εκτός από την εξαρτημένη εργασία υπάρχει και ο δρόμος του επιχειρηματία,
• στη μέθοδο learning-by-doing (π.χ. μέσω της ίδρυσης εικονικών επιχειρήσεων και επιχειρήσεων προσομοίωσης)
Σημειωτέον ότι στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης εφαρμόζονται προγράμματα σπουδών στην επιχειρηματικότητα, στο πλαίσιο γενικών ή ειδικών μαθημάτων, με ενσωμάτωσή τους στα παραδοσιακά μαθήματα. Το πιο διαδεδομένο μέσο διδασκαλίας της επιχειρηματικότητας, είναι η ίδρυση και διαχείριση από τους μαθητές μικρο-επιχειρήσεων.
Καθώς η επιχειρηματικότητα αποτελεί ίσως το σπουδαιότερο εκ των συντελεστών της παραγωγικότητας, οφείλει να τυγχάνει της μέγιστης ενθάρρυνσης από τo Kράτος. Η ενθάρρυνση του μαθητικού και σπουδαστικού δυναμικού οφείλει να είναι μια συνεχής διαδικασία που θα έχει τη στήριξη του Ελληνικού Υπουργείου Παιδείας, προς όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης.
Η διαδικασία όμως αυτή οφείλει να έχει μια τέτοια φιλοσοφία, που θα εισάγει νέα νοοτροπία μέσω κινήτρων θα προσεγγίζει δε την επιχειρηματικότητα και μέσω ανάλογων εκπαιδευτικών δράσεων. Στόχοι μικροί και εφικτοί, συγκεκριμένοι και ποσοτικοποιημένοι, μπορούν να υλοποιηθούν με προκαθορισμένη στρατηγική που θα οδηγήσει σε αλλαγή της παγιωμένης μέχρι σήμερα ελληνικής νοοτροπίας όσον αφορά την άποψη και προσέγγιση της επαγγελματικής ανάπτυξης των νέων.
*Αναπληρωτής Αντιπρόεδρος ΣΕΛΠΕ, Επίκ.Καθηγητής Πανεπιστημίου, Νεάπολις,Πάφος.
*Σταμάτης Ευσταθόπουλος, Σύμβουλος Διοίκησης Ομίλου Super market Market In
*Αθανάσιος Κρυστάλλης, Αναπλ. Καθηγητής International Business, American College of Greece ‘Deree’, Σύμβουλος Μάρκετινγκ και Ερευνών Αγοράς
