Των Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη, Μιχάλη Δούμπου, Γιώργου Ατσαλάκη και Μαριάννας Εσκαντάρ*
Η οικονομία μπορεί να είναι κοινωνική και αλληλέγγυα; Ναι, εάν παράγει, όχι τον ατομικό πλούτο, αλλά προϊόντα και υπηρεσίες χρήσιμα για όλους.
Συγκεντρώνοντας δομές που ψάχνουν να φέρουν όσο πιο κοντά γίνεται επιδόσεις, δημοκρατική διακυβέρνηση και συλλογική χρησιμότητα, η κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία (ΚΑΟ) αντιπροσωπεύει στη Γαλλία ένα σπουδαίο κλάδο με ισχυρή ανάπτυξη: 10% του ΑΕΠ, 12% της απασχόλησης.
Από το δίκαιο εμπόριο στην αλληλέγγυα αποταμίευση, περνώντας από το πεδίο προστασίας του περιβάλλοντος, της καταπολέμησης του αποκλεισμού, της υγείας ή της ισότητας των ευκαιριών, η ΚΑΟ μπορεί σωστά να μας βοηθήσει στην αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων της εποχής μας.
Απέναντι στις οικονομικές και χρηματοοικονομικές, αλλά επίσης περιβαλλοντικές, ενεργειακές και δημοκρατικές κρίσεις, στην εποχή μας δεν είναι να κάνουμε εξακριβώσεις αλλά να εφευρίσκουμε λύσεις.Η ΚΑΟ δεν είναι μια μόδα: είναι ένα από τα μονοπάτια του μέλλοντος για την ανακάλυψη νέων τρόπων παραγωγής και κατανάλωσης αναπτύσσοντας ταυτόχρονα μια μεγάλη κοινωνική συνοχή.
Το βιβλίο αυτό έχει ως στόχο να πραγματοποιήσει μια πρόσφατη σύνθεση της ΚΑΟ: την ιστορία της, τις προκλήσεις της, τις συζητήσεις της και τις προοπτικές της.
Περιέχει έξι κεφάλαια και συμπεράσματα τα οποία αφορούν:
• ΚΑΟ, μια άλλη οικονομία
• πρόσφατο πανόραμα
• ένα άτομο, μια ψήφος και άλλα χαρακτηριστικά
• ποια χρηματοδότηση;
• αναγκαιότητα αλλαγής κλίμακας
• οι μεγάλες προκλήσεις.
Μια άλλη οικονομία, ένα άτομο, μια ψήφος, χρηματοδότηση
Η ΚΑΟ είναι μια έννοια η οποία σταθεροποιήθηκε πρόσφατα, αλλά που εγγράφεται σε μια οικονομική πραγματικότητα και σε θεωρητικές και πολιτικές σκέψεις που χρονολογούνται πάνω από δύο αιώνες.
Ιστορικά η ΚΑΟ είναι ένα κίνημα που δομήθηκε προοδευτικά. Τρία είναι τα χαρακτηριστικά του: (1) κοινωνική οικονομία, (2) κοινωνική επιχειρηματικότητα, (3) κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Η κοινωνική οικονομία (ΚΟ) είναι η πρώτη ιστορική βάση της ΚΑΟ. Στόχος της ο άνθρωπος να παίξει πρωτεύοντα ρόλο σε σχέση με το κεφάλαιο. Η ΚΟ δομείται στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Οι πρώτες δομές της είναι οι “εταιρείες κοινωνικών παροχών” οι οποίες θεωρούνται πρόγονοι των ασφαλιστικών εταιρειών. Παράλληλα το 1830 το εργατικό κίνημα ακολουθεί το στόχο της ίδρυσης ενώσεων παραγωγής οι οποίες θα γίνουν συνεταιριστικές εταιρείες παραγωγής.
Η ΚΟ δημιουργείται από μια θέληση μείωσης των ανισοτήτων και αντιστάθμισης των δυσμενών επιπτώσεων από τη βιομηχανική επανάσταση και της προσπάθειας ανακάλυψης οικονομικών σχέσεων πιο δίκαιων.
Στη διάρκεια του 1980 ένας ορισμένος αριθμός πρωτοβουλιών ομαδοποιήθηκαν κάτω από τον τίτλο αλληλέγγυα οικονομία (ΑΟ). Για αυτήν, ο κοινωνικός σκοπός είναι πάνω από όλα. Σε ένα πλαίσιο οικονομικής κρίσης, ανεργίας , η ΑΟ ομαδοποιεί εμπειρίες αλληλεγγύης οι οποίες αφορούν πληθυσμούς σε κοινωνικό αποκλεισμό. Κατά τη διάρκεια του 1990, η έννοια της ΑΟ επεκτείνεται σε όλες τις οικονομικές πρακτικές που έχουν κοινό στόχο ενδυνάμωσης του κοινωνικού ιστού, για παράδειγμα μέσα στο κλάδο των υπηρεσιών προς τα άτομα, της προστασίας του περιβάλλοντος, του δίκαιου εμπορίου.
Παράλληλα τα τελευταία 15 χρόνια, η κοινωνική επιχειρηματικότητα δημιούργησε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στους πολιτικούς αποφασίζοντες, τους πανεπιστημιακούς, τους επαγγελματίες και του πληθυσμού γενικότερα. Προέρχεται από τις Η.Π.Α. κάτω από την ώθηση του Social Enterprise Initiative που προτάθηκε το 1993 από το Harvard Business School. Οι κοινωνικοί επιχειρηματίες (ΚΕ) είναι άτομα που προσφέρουν καινοτόμες λύσεις σε πιεστικά προβλήματα της κοινωνίας. Ο ΚΕ προσεγγίζει περισσότερο της ΑΟ με τη θέλησή του να λύσει ένα κοινωνικό πρόβλημα χρησιμοποιώντας τα μέσα της επιχείρησης.
Όλες οι επιχειρήσεις της ΚΑΟ πρέπει να σέβονται τις ακόλουθες αρχές.
• “Κυνηγώντας” ένα στόχο διαφορετικό από το μοναδικό μοίρασμα των κερδών.
• Η διακυβέρνησή τους πρέπει να είναι δημοκρατική, ορισμένη και οργανωμένη από τα καταστατικά τα οποία προβλέπουν τη συμμετοχή (εισφορά κεφαλαίου), τα στελέχη και τους συμμετέχοντες στις δραστηριότητες της επιχείρησης.
• Το μεγαλύτερο μέρος των κερδών πρέπει να απευθύνεται στην ανάπτυξη της επιχείρησης. Κατά συνέπεια αυτές οι επιχειρήσεις είναι μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα ή περιορισμένης κερδοσκοπίας.
• Τα κέρδη στο σύνολό τους ή ως επί το πλείστον επανεπενδύονται μέσα στην επιχείρηση και η μερισματική απόδοση στους μετόχους, όταν αυτή υπάρχει, είναι περιορισμένη.
Η ΚΑΟ έχει βασικό στόχο να δημιουργήσει μια άλλη αυτόνομη οικονομία η οποία θέλει να διεκδικήσει ένα άλλο δρόμο εναλλακτικό ως προς τον καπιταλισμό.
Η ΚΑΟ παίζει ένα κεφαλαιώδη ρόλο μέσα στην οικονομία και την κοινωνία σε Γαλλία και Ευρώπη.
Είναι παρούσα στους περισσότερους κλάδους δραστηριότητας και ετοιμάζεται για να “ακουστεί” καλύτερα. Στη Γαλλία, το βάρος της ΚΑΟ σε αριθμούς: 10% του ΑΕΠ, 10,5% της απασχόλησης και 14% της ιδιωτικής απασχόλησης. Ανάμεσα στις διάφορες συνιστώσες της ΚΑΟ (ενώσεις, συνεταιρισμοί, ιδρύματα, αμοιβαίες εταιρείες), η κατηγορία ενώσεις είναι επικρατέστερη: ομαδοποιεί 93,9% των επιχειρήσεων, 83,5% των ιδρυμάτων, 77,7% του όγκου της απασχόλησης και 69,4% της μισθοδοσίας.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η ΚΑΟ αντιπροσωπεύει εξίσου μια πραγματική δυναμική οικονομία. Αντιπροσωπεύει 10% του συνόλου των επιχειρήσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και 6,5% της συνολικής απασχόλησης, ή τα 13,6 εκ. θέσεις εργασίας μέσα σε 2,8 εκ. επιχειρήσεις. Ανάμεσα στις επιχειρήσεις που ιδρύονται κάθε χρόνο στην Ευρώπη, το ένα τέταρτο είναι κοινωνικές επιχειρήσεις.
Ποιά είναι τα διακριτικά και κοινά χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων της ΚΑΟ. Η απάντηση δεν φαίνεται καθαρή ως προς το καταστατικό, το μέγεθος και τον κλάδο. Ωστόσο είναι δυνατό να προσδιοριστούν ένας ορισμένος αριθμός μεγάλων χαρακτηριστικών που τις διαφοροποιεί από τις κλασικές επιχειρήσεις και θεμελιώνουν την υπεραξία τους. Τρείς διαστάσεις φαίνονται σημαντικές: (1) ειδικό μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, (2) δημοκρατική διακυβέρνηση, (3) βιώσιμη εδαφική προσήλωση.
Στη δημοκρατική διακυβέρνηση των επιχειρήσεων της ΚΑΟ είναι: ένα άτομο, μία ψήφος.
Οι λογικές λειτουργίας των επιχειρήσεων της ΚΑΟ δημιουργούν νέα δεδομένα σε σχέση με τις κλασικές επιχειρήσεις και ως εκ τούτου χρειάζονται ειδική χρηματοδότηση. Αν έχουν τη δυνατότητα να αναζητήσουν από όλες τις πηγές χρηματοδότησης, δημόσιες και ιδιωτικές, οι ανάγκες τους απαιτούν μερικές φορές προσαρμοσμένα εργαλεία επέμβασης.
Οι βασικές πηγές χρηματοδότησης είναι: (1) δημόσιο και τοπικές κοινότητες, (2) τράπεζες, (3) ειδικοί χρηματοδότες και επενδυτές, (4) διάφοροι αποταμιευτές αλληλέγγυοι.
Από το 2010 και παρά τις πολλές οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις, το μερίδιο των δημόσιων χρηματοδοτήσεων μειώνεται προς όφελος των ιδιωτικών. Αυτό οφείλεται στην οικονομική κρίση και στον περιορισμό των δημόσιων δαπανών. Σε επίπεδο τραπεζών συχνά είναι οι συνεταιριστικές τράπεζες που εξειδικεύονται στη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων της ΚΑΟ. Δεδομένου ότι οι επιχειρήσεις της ΚΑΟ δεν επιζητούν το μέγιστο κέρδος, παρουσιάζουν στο σύνολο τους χαμηλό ποσό ιδίων κεφαλαίων.
Για το λόγο αυτό αναπτύχτηκαν η France Active (δημιουργία θέσεων εργασίας σε περιφέρειες) και η εμφάνιση αλληλέγγυων επενδύσεων καθώς και επενδυτών με κοινωνικές επιπτώσεις (δημιουργία υπεραξίας στις επενδύσεις τους).
Οι αλληλέγγυοι αποταμιευτές κατανέμουν την αποταμίευση τους σε χρήσιμες οικονομικές επενδύσεις της κοινωνίας.
Στο εξής, η ερώτηση χρηματοδότησης των επιχειρήσεων της ΚΑΟ αναφέρεται λιγότερο στον όγκο και περισσότερο στην προσαρμογή της προσφοράς της χρηματοδότησης στις ανάγκες.
Αναγκαιότητα αλλαγής κλίμακας και μεγάλες προκλήσεις
Ο βασικός λόγος που δικαιολογεί την αλλαγή της ΚΑΟ είναι η αναμενόμενη ενδυνάμωση των κοινωνικών επιπτώσεων της δραστηριότητάς της. Αύξηση της σημασίας της ΚΑΟ σε ύλη απασχόλησης, επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων – αναγκών, στοχεύοντας, πριν από όλα, στην πρόταση εύρωστων και αξιόπιστων λύσεων στις δυσλειτουργίες του παρόντος οικονομικού και κοινωνικού συστήματος.
Η αλλαγή κλίμακας των επιχειρήσεων δικαιολογείται επίσης από την αναγκαιότητα ενδυνάμωσης της βιωσιμότητάς τους. Η θεωρία των οργανώσεων δείχνουν ότι οι δομές που έχουν ένα ορισμένο κρίσιμο μέγεθος έχουν καλύτερη τύχη να επιτύχουν, διότι είναι αυθεντικές.
Οι διάφορες στρατηγικές της ανάπτυξης είνα οι ακόλουθες: (1) διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων, (2) γεωγραφική επέκταση και (3) στρατηγική εταιρική σχέση με κλασικές επιχειρήσεις (βλ. για λεπτομέρειες το άρθρο: Ζοπουνίδης, Γρηγορούδης, Εσκαντάρ, Ναυτεμπορική, Δευτέρα 15/07/2019).
Η ΚΑΟ πρέπει να αντιμετωπίσει δύο προκλήσεις, που για τον ίδιο τον κλάδο, αποτελούν σήμερα ταυτόχρονα εμπόδια, αλλά επίσης και ευκαιρίες που δεν πρέπει να χαθούν. Από τη μια πλευρά, οι επιχειρηματίες πρέπει να είναι πλήρως συνεργάσιμοι με τις δυναμικές ανάπτυξης της τοπικής οικονομίας. Από την άλλη να είναι διαρκώς εξοικειωμένοι με την ανάγκη απόδειξης της ιδιαίτερης κοινωνικής χρησιμότητας τους.
Ο όρος κοινωνική χρησιμότητα, κοινωνικές επιπτώσεις δημιουργεί πρόβλημα στη μεθοδολογία εκτίμησής τους.
Πρακτικά, οι παράγοντες και οι επιχειρήσεις της ΚΑΟ χρησιμοποίησαν κυρίως τη μέθοδο που εκτιμά χρηματοοικονομικά την οικονομική αξία, που προκύπτει από το κοινωνικό επενδυτικό έργο, ή το δείκτη social return on investment (SROI). Πράγματι, παρουσιάζει το άμεσο πλεονέκτημα να δείξει το αποτέλεσμα που προκαλείται για 1 ευρώ δημόσιο χρήμα που επενδύεται.
Συμπερασματικά, η ΚΑΟ έμεινε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ένας “πολιτικός νάνος” σε μεγάλη απόσταση από την οικονομική πραγματικότητα και την παρουσία της μέσα στην κοινωνία. Αλλά τα πράγματα φαίνονται ότι αλλάζουν και η ΚΑΟ ετοιμάζεται να βγει από τη σκιά της.
Στη Γαλλία, πολλά άτομα, επενδυτές και μη, είναι έτοιμοι να επενδύσουν και να εργαστούν μέσα σε επιχειρήσεις της ΚΑΟ. Σε μια δημοσκόπηση της IPSOS τον Ιανουάριο του 2015, 50% των πτυχιούχων των Business Schools (Grandes Ecoles), επιθυμούν να εργαστούν μέσα σε επιχειρήσεις ΚΑΟ. Ακόμη, 82% των ερωτηθέντων προσώπων νομίζουν ότι οι κοινότητες θα έπρεπε να επενδύσουν στην ανάπτυξη της ΚΑΟ για να απαντήσουν στις ανάγκες του τόπου.
Πώς να επιδιώξουμε αυτό το δρόμο ανάπτυξης που επιτρέπει την πρόταση μιας εναλλακτικής αξιόπιστης λύσης σε σχέση με τον καπιταλισμό μη ρυθμιζόμενο, με τη χρηματοοικονομικοποίηση της οικονομίας, με το ξεχασμένο ατομικισμό του κοινού καλού; Αυτή είναι η ερώτηση που τίθεται σε καθένα από εμάς.
*Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης Πολυτεχνείο Κρήτης, Επίτιμος Διδάκτορας ΑΠΘ, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας, Distinguished Research Professor, Audencia Business School
*Καθηγητής Μιχάλης Δούμπος,Πολυτεχνείο Κρήτης, Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engrineering
*Επίκουρος Καθηγητής Γιώργος Ατσαλάκης, Πολυτεχνείο Κρήτης,Μέλος του Εργαστηρίου Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
*Μαριάννα Εσκαντάρ, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια, MBA, Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering,Πολυτεχνείο Κρήτης
