του Αριστείδη Χατζή*
Όταν τα νέα για την Ελληνική Επανάσταση έφτασαν στις ΗΠΑ, ο ενθουσιασμός πολλών απλών πολιτών αλλά και πολιτειακών παραγόντων ήταν μεγάλος. Σχηματίστηκαν φιλελληνικές επιτροπές, γράφτηκαν ένθερμα κείμενα, κατατέθηκαν ακόμα και προτάσεις για δυναμική στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στην Ανατολική Μεσόγειο με σκοπό την προστασία των χριστιανικών πληθυσμών αλλά και τη βοήθεια προς στους Ελληνες. Η στρατιωτική επέμβαση δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, αλλά αν κρίνουμε από την εσωτερική αλληλογραφία του Ελληνικού Βουλευτικού με το Εκτελεστικό Σώμα, τον Μάρτιο του 1824, συζητήθηκε σοβαρά. Αλλωστε, ο αμερικανικός στόλος στη Μεσόγειο επισκέφθηκε την απελευθερωμένη Πελοπόννησο στις αρχές του καλοκαιριού του 1821, διερευνητικά μεν, αλλά με φιλική διάθεση και αναγνωρίζοντας εμμέσως τους Ελληνες ως εμπόλεμους.
Παρά τις αρχικές ενθουσιώδεις προθέσεις, η αμερικανική κυβέρνηση δεν επενέβη δυναμικά ούτε στο διπλωματικό πεδίο. Οι Αμερικανοί είχαν ήδη έρθει ανεπίσημα σε διακανονισμό με τους Βρετανούς και το δόγμα Μονρόε ήταν υπό διαμόρφωση. Για να αποφύγουν τις επεμβάσεις των Ευρωπαίων στην αμερικανική ήπειρο θα απέφευγαν με τη σειρά τους την εμπλοκή στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Ετσι, παρά την επιμονή και τον ενθουσιασμό φιλελλήνων βουλευτών, όπως ο Ντάνιελ Γουέμπστερ και ο Σαμ Χιούστον αλλά και πολλών ισχυρών προσωπικοτήτων της Βοστώνης, της Νέας Υόρκης και της Ουάσιγκτον (πολιτικών, διανοούμενων, επιχειρηματιών), η αμερικανική κυβέρνηση και το Κογκρέσο εξέφραζαν απλώς τα φιλικά αισθήματά τους για τον αγώνα των Ελλήνων. Η πολιτεία της Νότιας Καρολίνας, μάλιστα, ζήτησε ρητά με μνημειώδη απόφαση του τοπικού Κοινοβουλίου την αναγνώριση της Ελλάδας. Η σημαντικότερη επιτυχία των φιλελλήνων ήταν η ξεκάθαρα φιλελληνική θέση του προέδρου Μονρόε στις ετήσιες ενημερώσεις του προς το Κογκρέσο, από το 1822 έως και το 1824. Η αναγνώριση του Αγώνα των Ελλήνων δεν ήταν μόνο έμμεση αλλά άμεση και απερίφραστη. Μπορεί να μην είχε τυπική ισχύ, είχε όμως μεγάλο διπλωματικό βάρος, καθώς οι ΗΠΑ ήταν η πρώτη ισχυρή χώρα που το έκανε.
Ο αρχιτέκτονας αυτής της πολιτικής δεν ήταν ο Μονρόε αλλά ο υπουργός Εξωτερικών του, ο Τζον Κουίνσι Ανταμς, ο οποίος διαδέχθηκε τον Μονρόε στην προεδρία των ΗΠΑ ακριβώς τις ημέρες που αποβιβαζόταν ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Ο Ανταμς ήταν πιο επιφυλακτικός από τον Μονρόε στο διπλωματικό επίπεδο, αλλά στις μέρες του, ειδικά την περίοδο 1827-28 καταφτάνει στην Ελλάδα μια τεραστίων διαστάσεων αμερικανική ανθρωπιστική βοήθεια που έχει στόχο την ανακούφιση των προσφύγων και του άμαχου πληθυσμού. Ο Ιωάννης Καποδίστριας ευχαρίστησε δημόσια την αμερικανική κυβέρνηση γι’ αυτή τη βοήθεια που έσωσε τη ζωή χιλιάδων Ελλήνων, προήλθε, όμως, αποκλειστικά από την ιδιωτική φιλανθρωπία.
Ενθουσιώδης φιλέλληνας
Το ενδιαφέρον είναι ότι ο πιο ενθουσιώδης φιλέλληνας από τους «πατέρες» του αμερικανικού έθνους, τους πρωταγωνιστές της αμερικανικής Επανάστασης που ζούσαν ακόμα, ήταν ο πατέρας του Ανταμς, ο δεύτερος πρόεδρος των ΗΠΑ Τζον Ανταμς. Ο 86χρονος επαναστάτης όχι μόνο εκδήλωσε ήδη από το τέλος του 1821 τον ενθουσιασμό του για την Ελληνική Επανάσταση («Και τι σημασία έχει που απέχει 4.000 μίλια η Ελλάδα, δεν μας ενδιαφέρει δηλαδή η εξασφάλιση της Ελευθερίας της;») αλλά στην προσωπική αλληλογραφία του υποστήριζε την υποχρέωση των ΗΠΑ να εξάγουν την Επανάσταση στην Ευρώπη. Πρότεινε, μάλιστα, να δημιουργήσουν έναν επαναστατικό και δημοκρατικό άξονα Ελλάδας, Ιταλίας, Ελβετίας και Ολλανδίας. Αντίθετα, ο Τόμας Τζέφερσον (η αλληλογραφία του οποίου με τον Κοραή είναι γνωστή) ήταν πιο επιφυλακτικός. Αν και ετοίμασε ένα αναλυτικό περίγραμμα για το Σύνταγμα του νέου κράτους, απέφυγε να κριτικάρει την επίσημη ουδετερότητα της κυβέρνησής του. Ο Τζέφερσον και ο Ανταμς, οι μεγάλοι πολιτικοί αντίπαλοι, πέθαναν την ίδια σημαδιακή ημέρα, στις 4 Ιουλίου 1826.
Το τελευταίο νέο που έμαθαν για την Ελλάδα ήταν η ηρωική αλλά και τραγική Εξοδος του Μεσολογγίου.
Ολα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα οι Αμερικανοί να είναι πολύ δημοφιλείς στην Ελλάδα. Ο Τζορτζ Ουάσιγκτον ήταν αντικείμενο θαυμασμού από τους αγωνιστές (και τον Διονύσιο Σολωμό), ο Βενιαμίν Φραγκλίνος είχε προμαχώνα με το όνομά του στο Μεσολόγγι και ο Μονρόε ήταν ο πιο δημοφιλής αρχηγός κράτους στον ελληνικό χώρο, είχε ξεπεράσει σε δημοφιλία ακόμα και τον Τσάρο. Οταν διαβάζει κανείς τα επίσημα κείμενα, την αλληλογραφία, τα άρθρα των εφημερίδων και τα απομνημονεύματα δεν μπορεί να μην το παρατηρήσει.
Για αρκετούς Ελληνες οι ΗΠΑ αποτελούν όμως και ένα πολιτικό και θεσμικό πρότυπο. Κυρίως για δύο σημαντικούς φιλελεύθερους, τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Αναστάσιο Πολυζωίδη. Ο Κοραής γράφει στις 4 Ιουλίου 1823 στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο: «Τούτων μάλιστα των Αγγλο-μερικανών την πολιτείαν κατάπεισε τους ομογενείς να δεχθώσι». Ο Πολυζωίδης μεταφράζει όλα τα ιδρυτικά κείμενα των ΗΠΑ (Διακήρυξη Ανεξαρτησίας, Σύνταγμα & Τροποποιήσεις) και τα κυκλοφορεί στο Μεσολόγγι το 1824. Σημειώνει προφητικά: «Αρκεί μόνον να είπω, ότι είναι πολύ συμφερώτερον, και καταλληλότερον με την παρούσαν κατάστασίν μας να μιμηθώμεν τους Σοφούς Αμερικανούς, οι οποίοι ωφελούμενοι από τα ακράτως καλά των ιδίων των πατέρων και πρωτοτύπων Αγγλων, και αποφεύγοντες όσα ασύμφορα εις τον σκοπόν των, εσύστησαν Πολιτείαν ισόνομον, και ομοιόμορφον, αποτελέσματα της οποίας άμεσα είναι η άκρα ευδαιμονία και βαθεία ειρήνη, την οποίαν απολαμβάνωσιν, η ταχυτάτη αύξησις των, και αι ορμητικώταται περί παν είδος επιστήμης, τέχνης, και βιομηχανίας πρόοδοί των».
Το καλύτερο σύστημα
Τον Μάιο του 1824 τα «Ελληνικά Χρονικά», που απηχούν τις απόψεις της ομάδας Μαυροκορδάτου, σε κύριο άρθρο τους θα τονίσουν ότι οι ΗΠΑ διαθέτουν το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης και απολαμβάνουν τη μεγαλύτερη ευημερία γιατί διοικούνται από νόμους που προέρχονται από μια πολύ απλή και διάφανη νομοθετική διαδικασία. Για τον συντάκτη του άρθρου (πιθανόν ο Ιάκωβος Μάγερ σε συνεργασία με τον Πολυζωίδη) οι Ελληνες πρέπει να υιοθετήσουν αυτό το πολίτευμα που δίνει προτεραιότητα στην ευτυχία των πολλών και όχι εκείνα στα οποία καταπατούνται τα συμφέροντα του λαού για να ωφελούνται οι λίγοι.
Με το Σύνταγμα της Τροιζήνας, το πιο ριζοσπαστικά φιλελεύθερο και δημοκρατικό στην Ευρώπη του 1827, οι θαυμαστές του αμερικανικού μοντέλου κατόρθωσαν να το μεταφέρουν, μέχρι ένα βαθμό, στην Ελλάδα. Αλλά αυτό το Σύνταγμα δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Ο Καποδίστριας το αντιμετώπισε ως εμπόδιο στο πολιτικό πρόγραμμά του αλλά επιπλέον και ως επικίνδυνο για έναν θεσμικά ανώριμο λαό.
Ομως, η σημαντικότερη διάσταση αυτής της σχέσης είναι εκείνοι οι γενναίοι φιλέλληνες Αμερικανοί που ταξίδεψαν μέχρι την Ελλάδα για να βοηθήσουν στην Επανάσταση. Οπως ο θρυλικός γιατρός Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου και ο λιγότερο γνωστός Τζόναθαν Μίλερ. Ο Μίλερ επέστρεψε στην Αμερική με ορφανά Ελληνόπουλα που υιοθέτησε. Ενα από αυτά, ο Λουκάς-Μιλτιάδης Μίλερ θα γίνει ο πρώτος Ελληνας που θα εκλεγεί στο αμερικανικό κογκρέσο.
*καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ)
**πρώτη δημοσίευση: www.kathimerini.gr
