του M. Niaz Asadullah*
Κατά τη διαδικασία θέσπισης παγκόσμιων στόχων για τη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των φύλων και την επίτευξη της καθολικής εκπαίδευσης μέχρι το 2030, κυβερνήσεις και υπέρμαχοι της ανάπτυξης τείνουν να εστιάζουν στην ανάγκη οικοδόμησης περισσότερων σχολείων και αύξησης των ποσοστών εγγραφής των γυναικών και των κοριτσιών. Όμως, ενώ οι στόχοι αυτοί δεν μπορούν να αγνοηθούν, η περίπτωση του Αφγανιστάν αποδεικνύει γιατί δεν αρκούν.
Παρά τις συχνές εκκλήσεις για δράση ώστε να προαχθεί η παγκόσμια πρωτοβάθμια εκπαίδευση και η εξάλειψη των ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων, λίγες αναπτυσσόμενες χώρες έχουν σημειώσει μεγάλη πρόοδο όσον αφορά αυτούς τους στόχους. Για παράδειγμα, αν και η Νότια Ασία σημείωσε ουσιαστική πρόοδο σχετικά με την επίτευξη της ισότητας των φύλων κατά την περίοδο των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας (2000-2015), η περιοχή εξακολουθεί να έχει το δεύτερο μεγαλύτερο- στον κόσμο- αριθμό παιδιών εκτός σχολείου και υστερεί συγκριτικά με τα διεθνή πρότυπα βάσει διαφόρων βασικών δεικτών.
Τα κορίτσια αποτελούν την πλειοψηφία σε μια περιοχή δέκα εκατομμυρίων παιδιών, που δεν λαμβάνουν τυπική εκπαίδευση, εξαιτίας της έλλειψης σχολείων, της φτώχειας, του φόβου απέναντι στη βία, και των κοινωνικών προτύπων. Η πρόοδος έχει καθυστερήσει εξαιρετικά σε χώρες όπως το Πακιστάν και το Αφγανιστάν, όπου πατριαρχικές αξίες και παραδοσιακά πολιτισμικά πρότυπα εμποδίζουν την εκπαίδευση των κοριτσιών.
Στο Αφγανιστάν, η υπόληψη των γυναικών επηρεάστηκε αρνητικά υπό τους κανονισμούς των Ταλιμπάν μεταξύ του 1996 και 2001. Η δημόσια εκπαίδευση για τα κορίτσια απαγορεύθηκε και πολλά κρατικά σχολεία για κορίτσια μετατράπηκαν σε ιδρύματα μόνο για άνδρες. Η συνολική εγγραφή γυναικών μειώθηκε από 32% σε μόλις 6,4% μέχρι το 2001, όταν έως και 1,5 εκατομμύρια παιδιά είχαν αποκλειστεί από το σχολείο. Το ποσοστό αλφαβητισμού για τις γυναίκες του Αφγανιστάν μειώθηκε σε μόλις 3% στις αγροτικές περιοχές. Εξαιτίας των λίγων ευκαιριών απόκτησης δεξιοτήτων, χιλιάδες νεαρά κορίτσια οδηγήθηκαν σε πρόωρο γάμο.
Με δεδομένο αυτών των ιστορικών συνθηκών, το Αφγανιστάν αποτέλεσε για καιρό μια σημαντική περίπτωση δοκιμασίας στα πλαίσια των οικουμενικών προσπαθειών επίτευξης παγκόσμιας εκπαίδευσης. Μετά την ανατροπή του καθεστώτος των Ταλιμπάν, το Σύνταγμα του Αφγανιστάν τροποποιήθηκε το 2003, διασφαλίζοντας στις γυναίκες και τα κορίτσια το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Μάλιστα, από το 2005 επιτρέπεται στις γυναίκες να συμμετέχουν στην πολιτική. Ωστόσο, η επιρροή της πατριαρχίας παραμένει ισχυρή. Η κοινωνικοποίηση και η κίνηση εκτός του νοικοκυριού παραμένουν περιορισμένες για τα κορίτσια, ιδιαίτερα μετά την εφηβεία. Ακόμη χειρότερα, μετά από σχεδόν δύο δεκαετίες αμερικανικής παρέμβασης, η εξέγερση των Ταλιμπάν είναι πιο ισχυρή από ποτέ. Οι επιθέσεις στα σχολεία των κοριτσιών βρίσκονται και πάλι σε έξαρση. Και καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες αποχωρούν από τις πρόσφατες ειρηνευτικές συζητήσεις, το πολιτικό μέλλον του Αφγανιστάν φαίνεται αβέβαιο.
Για να γίνει αντιληπτό τί διακυβεύεται, θα πρέπει να εξετάσουμε τα σημαντικά επιτεύγματα που έχουν γίνει από το 2001. Σε μια πρόσφατη μελέτη που συνυπέγραψα με τους Μ. Abdul Alim και M. Anowar Hossain του BRAC International, διαπιστώσαμε ότι υπήρξε απότομη αύξηση του ακαθάριστου δείκτη εγγραφής πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του Αφγανιστάν, από όταν ανατράπηκε το καθεστώς των Ταλιμπάν. Από το 2001 έως το 2013, ο συνολικός αριθμός των σχολείων που λειτουργούσαν στη χώρα αυξήθηκε από περίπου 3.500 σε 14.600 και το μέσο ποσοστό ολοκλήρωσης των δημοτικών σχολείων για τα κορίτσια αυξήθηκε από 47% σε 52%. Μέχρι το 2015, το ποσοστό εγγραφής- τόσο των κοριτσιών όσο και των αγοριών,- πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αυξήθηκε κατά 69% και 56% αντίστοιχα.
Παρόλα αυτά, τα ποσοστά συμμετοχής και διατήρησης παραμένουν χαμηλά συγκριτικά με τα διεθνή πρότυπα. Το ποσοστό των κοριτσιών που εγγράφονται στο σχολείο μειώνεται από 39% στην πρώτη τάξη σε 35% κατά την ένατη τάξη (στο τέλος του κατώτερου δευτεροβάθμιου κύκλου), με απότομη πτώση στο τέλος του βασικού κύκλου (έκτη τάξη). Εξηγώντας τα ποσοστά αυτά, η αφγανική κυβέρνηση επισημαίνει ότι εξακολουθεί να υπάρχει έλλειψη σχολείων για όλα τα κορίτσια, ειδικευμένων εκπαιδευτριών και πόρων για τα υπάρχοντα σχολεία.
Ωστόσο, διαπιστώσαμε ότι η κακή ποιότητα της εκπαίδευσης μπορεί επίσης να αποτελέσει λόγο μειωμένων ποσοστών εγγραφής και διατήρησης. Ακόμα και αφγανικά κορίτσια που φοιτούν στο σχολείο δεν μαθαίνουν πολλά. Μεταξύ των κοριτσιών που εγγράφονται στις βαθμίδες τεσσάρων έως εννέα, η μετάβαση από τις πρωτοβάθμιες στις δευτεροβάθμιες βαθμίδες δεν αποφέρει σχεδόν καμιά πρόοδο στη βασική αριθμητική. Παρόμοια αποτελέσματα προκύπτουν και από μια ανάλυση της απόδοσης των μαθητών στην προφορική ανάγνωση και κατανόηση. Αυτά τα πορίσματα συμβαδίζουν με τα αποτελέσματα μιας προηγούμενης εθνικής μελέτης, η οποία κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μόνο το 43% ενός δείγματος παιδιών τρίτης βαθμίδας παρουσιάζει αναγνωστική κατανόηση.
Αυτά τα συμπεράσματα θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ευρύτερη πρόκληση της εκπαίδευσης στο Αφγανιστάν. Υπάρχουν σήμερα περίπου 3,7 εκατομμύρια παιδιά, κυρίως κορίτσια, που δεν φοιτούν στο σχολείο. Αλλά οι μεταρρυθμίσεις για την εγγραφή τους μπορεί να μην είναι επιτυχημένες αν η κακή ποιότητα της εκπαίδευσης είναι ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους οι γονείς κρατούν τις κόρες τους στο σπίτι (αν δεν τις παντρεύουν).
Η κρίση της μάθησης δεν περιορίζεται, βεβαίως, στα αφγανικά δημόσια σχολεία. Παρόμοια προβλήματα υπάρχουν στο Μπαγκλαντές και την Ινδία. Οι χώρες αυτές, όμως, έχουν τουλάχιστον σημειώσει πολύ μεγαλύτερη πρόοδο στην εγγραφή κοριτσιών. Στο Αφγανιστάν, μετά τους Ταλιμπάν, η εκπαίδευση των κοριτσιών εξακολουθεί να μην αποτελεί κοινωνική προτεραιότητα, κυρίως επειδή οι συντηρητικές θρησκευτικές ομάδες παραμένουν, εξαρχής, σθεναρά αντίθετες σε αυτήν.
Σε γενικές γραμμές, οι οργανισμοί παροχής βοήθειας και οι αναπτυξιακοί τους εταίροι δικαίως επικεντρώνονται στη βοήθεια των κυβερνήσεων ευάλωτων κρατών, όπως το Αφγανιστάν, για την οικοδόμηση περισσότερων σχολείων και για επενδύσεις στην εκπαίδευση των κοριτσιών. Όπως γράφει ο Gordon Brown, Ειδικός Απεσταλμένος των Ηνωμένων Εθνών για την Παγκόσμια Εκπαίδευση, «η ένταξη των κοριτσιών στο σχολείο είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να απαλλαγούν από την εκμετάλλευση, την καταναγκαστική εργασία, την εμπορία και τον γάμο από παιδική ηλικία».
Ωστόσο, οι προσπάθειες για την επίτευξη της παγκόσμιας εκπαίδευσης θα αποτύχουν εάν η σχολική εκπαίδευση δεν επικεντρωθεί σε βασικές δεξιότητες αριθμητικής και γραμματικής. Για να αντιμετωπιστεί η μορφωτική κρίση σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, οι κυβερνήσεις και οι αναπτυξιακοί οργανισμοί θα πρέπει να αναζητήσουν περισσότερες ευκαιρίες για τη σύσταση στρατηγικών συνεργασιών με μη κρατικούς παρόχους. Στο Μπαγκλαντές, για παράδειγμα, τα σχολεία που διευθύνονται από το BRAC απασχολούν γυναίκες δασκάλους (που είναι το κλειδί για την αύξηση της εγγραφής των κοριτσιών) και ξεπερνούν τα δημόσια σχολεία από την άποψη των μαθησιακών αποτελεσμάτων.
Ευτυχώς, η κυβέρνηση του Αφγανιστάν έχει αρχίσει να ανοίγει τις πόρτες της σε καινοτόμα μοντέλα ΜΚΟ, όπως το κοινοτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα του BRAC. Ωστόσο, η έλλειψη ειδικευμένων γυναικών εκπαιδευτικών δε διευκολύνει αυτές τις προσπάθειες. Οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν μόνο το ένα τρίτο όλων των δασκάλων στα αφγανικά σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, εν μέρει εξαιτίας του εξαιρετικά χαμηλού επιπέδου μόρφωσης των γυναικών. Και, όπως έχει γίνει αντιληπτό, η κακή ποιότητα της εκπαίδευσης σε υπάρχοντα σχολεία απειλεί να ανατρέψει την επόμενη γενιά των γυναικών δασκάλων.
Περιττό να αναφερθεί ότι πρέπει να διατηρηθεί η διεθνής υποστήριξη για την εκπαίδευση στο Αφγανιστάν. Ωστόσο, δεδομένων των αποδεικτικών στοιχείων της εξαιρετικά χαμηλού επιπέδου εκμάθησης (ελάχιστη μάθηση ανά βαθμίδα) στα σχολεία κοριτσιών που διοικούνται από την κυβέρνηση, πρέπει επίσης να επικεντρωθούμε στην κρατική ενίσχυση στον τομέα της εκπαίδευσης. Μόνο με την πραγματοποίηση των επενδύσεων που είναι απαραίτητες για τη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης, μπορούμε να τερματίσουμε τον φαύλο, διαγενεακό κύκλο του αναλφαβητισμού στο Αφγανιστάν, πόσο μάλλον να επιτύχουμε τους στόχους της Αειφόρου Ανάπτυξης, μέχρι την καταληκτική ημερομηνία του 2030.
* Καθηγητής Οικονομίας και Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Malaya
**πρώτη δημοσίευση: www.weforum.org
