των Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη και Μαριάννας Εσκαντάρ*
Η πανδημία του κορωνοϊού δημιούργησε εξαιρετικές καταστάσεις οι οποίες υποχρέωσαν πολλά κράτη να λάβουν επίπονα μέτρα τόσο σε επίπεδο ατομικών ελευθεριών όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο. Οι δύο λέξεις που συνδέονται με τα παραπάνω είναι η δημοκρατία και ο φόβος. Ο νέος ιός κατάφερε με τη μέχρι τώρα πορεία του να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα σε βασικές έννοιες όπως οι ατομικές ελευθερίες και ο συναισθηματικός κόσμος των πολιτών.
Ελευθερίες
Σε μια πρωτοφανή κατάσταση σε περίοδο ειρήνης, τα Κράτη προβαίνουν σε μέτρα τα οποία προκαλούν ανησυχία. Αυτή τη στιγμή το επίκεντρο της πανδημίας βρίσκεται σε Ευρώπη και Η.Π.Α. και δημιουργεί περιορισμούς που πολλαπλασιάζονται. Απαγόρευση συνάθροισης, ελεγχόμενη κυκλοφορία, περιορισμένες μετακινήσεις, χρησιμοποίηση drones για παρακολούθηση των παραβατών, συλλογή δεδομένων γεωγραφικής τοποθεσίας, νόμοι έκτακτης ανάγκης. Η δηλωμένη κατάσταση έκτακτης υγειονομικής ανάγκης από τα κράτη της ΕΕ θέτει σε δοκιμασία τις θεμελιώδεις ελευθερίες στην καρδιά της δημοκρατίας. Για παράδειγμα, τα μέτρα που πάρθηκαν στην Κίνα, όπως η χρησιμοποίηση της αναγνώρισης προσώπου ώστε να γίνει σεβαστός ο περιορισμός στο σπίτι, άρχισαν να βρίσκουν μιμητές και στην Ευρώπη. Βέβαια, υπάρχουν και οι υποστηρικτές των ανθρώπινων και κοινοβουλευτικών δικαιωμάτων που ανησυχούν από την πρωτοφανή χρησιμοποίηση μοντέρνων τεχνολογιών. Ο ισραηλινός ιστορικός Yuval Noah Harari αναφέρει: : “οι αποφάσεις οι οποίες, σε κανονικές περιόδους, θα έπαιρναν χρόνια αναβολών, ενεργοποιήθηκαν σε μερικές ώρες”. Μη αξιόπιστες τεχνολογίες και πολλές φορές επικίνδυνες, χρησιμοποιούνται, διότι οι κίνδυνοι να μην γίνει τίποτα είναι πιο μεγάλοι. Η μακάβρια καθημερινή καταμέτρηση των νεκρών υποχρεώνει τις κυβερνήσεις να αντιδρούν καταστροφικά και χωρίς λογική. Μερικές χώρες αποφάσισαν να μην επιβάλλουν περιοριστικά μέτρα (lockdown) σεβόμενες την ατομική ελευθερία όπως η Ολλανδία και η Σουηδία, ενώ άλλες προχώρησαν με την παραχώρηση “ειδικών εξουσιών” στους πρωθυπουργούς τους, Sophie Wilmes (Βέλγιο) και Victor Orban (Ουγγαρία). Στις δύο αυτές τελευταίες περιπτώσεις μπορούν οι πρωθυπουργοί να λάβουν μέτρα χωρίς να τα περάσουν από το κοινοβούλιο, λόγω της έκτακτης ανάγκης και διότι ο στόχος είναι θεμιτός, αλλά ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι τα υιοθετημένα μέτρα να παραμείνουν και μετά το πέρασμα της κρίσης. Στις περισσότερες των περιπτώσεων οι πολίτες επιδοκιμάζουν τα μέτρα προφύλαξης αλλά, ουδείς επιθυμεί να δει να εγκαθίσταται ένα “Αστυνομικό κράτος”.
Η επιλογή υγεία ή ελευθερίες είναι τελικά ένα ψευδο-δίλημμα, διότι η έκτακτη ανάγκη λόγω υγείας, πρέπει να μας προσφέρει ένα πλαίσιο βέλτιστων μεθόδων πρόληψης και διαχείρισης των πανδημιών για το μέλλον και όχι μέτρα που απλώς περιορίζουν τις ελευθερίες των πολιτών. Άρα μεταξύ υγεία ή ελευθεριών, δεν είμαστε τελικά υποχρεωμένοι να επιλέξουμε.
Φόβος
Η γεωπολιτική των συναισθημάτων δεν είναι νέο φαινόμενο, αλλά η εισαγωγή του συναισθηματικού παράγοντα σε γεωστρατηγικές αναλύσεις έγινε απαραίτητη, αν και το γνωστικό αντικείμενο παραμένει εμπειρικό. Τα συναισθήματα μπορούν να αλλάζουν πιο γρήγορα από πολιτικές πεποιθήσεις και κοινωνικό-οικονομικούς παράγοντες.
Η πανδημία του νέου κορωνοϊού συσχετίζεται, παραδοσιακά, με το φόβο, φαινόμενο που επίσης είναι μεταδοτικό. Ο φόβος είναι ένα κοινωνικό-πολιτικό συναίσθημα που διασχίζει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και προκαλεί μερικές φορές ακραίες συμπεριφορές. Ο φόβος διαχωρίζεται από την αγωνία. Ο φόβος έχει ένα αντικείμενο, η αγωνία δεν έχει. Ο φόβος δημιουργείται από οτιδήποτε εξωτερικό, ενώ η αγωνία από το εσωτερικό. Ο φόβος είναι αντικειμενικός λόγω της σχέσης του με εξωτερικές καταστάσεις, ενώ η αγωνία αφορά τον εσωτερικό μας κόσμο και όχι το περιβάλλον που μας περικλείει. Συνδέεται με τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις μας.
Αυτός ο αόρατος εχθρός δημιουργεί και διατηρεί ένα συναίσθημα που τροφοδοτεί ξενοφοβικά αντανακλαστικά ικανά να κλονίσουν τους δημοκρατικούς θεσμούς. Ως άμεση συνέπεια του φόβου είναι η ανάπτυξη λαϊκών και εθνικιστικών κινημάτων εναντίον της παγκοσμιοποίησης και των δημοκρατικών ελευθεριών.
Ουδείς δεν μπορεί να αμφιβάλλει στο στάδιο που βρισκόμαστε, πόσο καιρό θα κρατήσει αυτή η δοκιμασία και πότε θα εξέλθουμε από την πανδημία του νέου ιού, ο οποίος θα αφήσει τα ίχνη του. Σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία, με διεθνείς σχέσεις εξουσίας, στη μετά “φόβου” εποχή, ουδείς γνωρίζει να προβλέψει τη γεωπολιτική την συναισθημάτων. Δεν απαγορεύεται να ελπίζουμε σε μια θετική έκβαση της πανδημίας. Ο Πάπας ευχήθηκε στους Ιταλούς “δύναμη, υπευθυνότητα και ελπίδα”. Είναι δυνατό να προταθεί η παρακάτω φράση: ας μην είμαστε γενναίοι, μόνο υπεύθυνοι.
*Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης, Ακαδημαϊκός στη Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών& Χρηματοοικονομικών, Distinguished Research Professor at Audencia Business School, France και Υπ. Δρ. Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης
