του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Η σημερινή πανδημία επηρεάζει πλέον όλο τον κόσμο και μας επιβάλλει μια στέρηση των ελευθεριών χωρίς προηγούμενο τα τελευταία χρόνια. Φυσικά, αυτό δικαιολογείται από τη μολυσματικότητα του ιού και την απίθανη πίεση που μια στρατηγική του μη περιορισμού θα έφερνε στις νοσοκομειακές υπηρεσίες που ήδη ασθμαίνουν. Φυσικά, προς το παρόν, υπάρχουν λίγες φωνές για να μιλήσουν ενάντια της αδυναμίας να ασχοληθείς με τα ενδιαφέροντά σου, να πάει κάποιος όπου θέλει, να πάει στον τόπο εργασίας του, να συναντήσει τους φίλους του, να επισκεφθεί την οικογένειά του.
Αυτό που έχει δείξει η πανδημία είναι κυρίως, η εξαιρετικά ευάλωτη κατάσταση των κοινωνιών της Δύσης. Οι χώρες αυτές ανακάλυψαν με απογοήτευση ότι δεν ήταν σε θέση να παρέχουν μάσκες και αναπνευστήρες σε όσους εκτέθηκαν στον ιό (η κατασκευή των οποίων δεν απαιτεί ωστόσο ένα εξαιρετικό επίπεδο τεχνολογίας). Ακόμη, δεν μπόρεσαν να οργανώσουν μαζικά τεστ εξέτασης του πληθυσμού. Συγκριτικά, η Νότια Κορέα ανέπτυξε ένα τεστ σε μόλις τρεις εβδομάδες και άρχισε να το χρησιμοποιεί έως και 20.000 δοκιμές την ημέρα.
Παράγοντες επιτήρησης
Αλλά και οι χώρες της ΝΑ Ασίας (Ν. Κορέα, Ταϊβάν, Σιγκαπούρη) κατόρθωσαν χάρη σε μια αποτελεσματική στρατηγική να περιορίσουν την επιδημία, αυτό έγινε με τη χρήση μαζικών εργαλείων παρακολούθησης, η οποία κατέστη δυνατή με τη συλλογή δεδομένων και την εμφάνιση του όρου “big data”. Πρόκειται για τη δυνατότητα μαζικής επεξεργασίας τους και μέσω αλγορίθμων για τη διασταύρωση πληροφοριών που προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Φυσικά, είναι απαραίτητοι ορισμένοι παράγοντες για μια τέτοια επιτήρηση:
· Πληθυσμός εξοικειωμένος με τις νέες τεχνολογίες (το 95% του πληθυσμού στη Ν. Κορέα κατέχει smartphone).
· Συνεργασία των κολοσσών της ψηφιακής τεχνολογίας με το Κράτος (ωθείται στο μέγιστο στην Κίνα όπου το κράτος συνεργάζεται και έχει την ικανότητα να παρακολουθεί σχεδόν όλους τους πολίτες του).
· Σημαντικές δυνατότητες επεξεργασίας δεδομένων σε επίπεδο κράτους και διοικήσεις υγείας.
· Ορισμένη ανοχή του πληθυσμού σε μια κατάσταση soft ολοκληρωτισμού.
Στην Ευρώπη αυτή τη στιγμή, η αντίσταση σε αυτή τη γενικευμένη επιτήρηση είναι πολύ μεγαλύτερη και τα προσωπικά δεδομένα προστατεύονται πολύ καλύτερα, ιδίως μέσω του GDPR. Χρειάζεται όμως μόνο μια κρίση για να χαλάσει αυτή η λεπτή ισορροπία.
Η γενικευμένη και μαζική επιτήρηση όλων είναι τώρα δυνατή, αρκεί μόνο μια χειρονομία (για παράδειγμα οι πάροχοι κινητής τηλεφωνίας να δώσουν πρόσβαση στην κυβέρνηση σε όλα τα δεδομένα μας), ώστε να είναι αποτελεσματική. Στην κατάσταση αυτή βρέθηκαν οι πολίτες χωρίς να διαμαρτυρηθούν πάρα πολύ, χαρούμενοι από τις πολλές ευκολίες και δυνατότητες που τους παρέχουν τα smartphones. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν φωνές που αντιστέκονται και αναφέρουν ότι δεν πρέπει οι πολίτες να παραδοθούν στον πειρασμό της γενικευμένης επιτήρησης.
Κατάσταση έκτακτης ανάγκης για την υγεία
Όπως αναφέρει ο Michael Foucault στο βιβλίο του “Les Anormaux”, Ed. Seuil, 1999, υπάρχουν δύο τρόποι να καταπολεμήσεις τις επιδημίες. Το μοντέλο της λέπρας και το μοντέλο της πανούκλας. Με το πρώτο που κυριάρχησε για πολύ καιρό, απομόνωνες τους ασθενείς στα όρια των πόλεων μέσα σε ειδικά νοσοκομεία. Το μοντέλο της πανούκλας που εμφανίστηκε στην κλασική εποχή, συνίστατο να περιορίσεις τους ασθενείς στα σπίτια τους και να μαρκάρεις την εξωτερική επιφάνειά τους ότι πρόκειται για μολυσμένες κατοικίες. Αυτό το μοντέλο περιορισμού είχε για στόχο να θεραπεύσει τους ασθενείς. Τα μέτρα που πάρθηκαν για τον κορωνοιό εγγράφονται στην ίδια λογική αν και το πλαίσιο έχει αλλάξει. Η ΠΝΠ της 13-4-2020 για την αντιμετώπιση των συνεχιζόμενων συνεπειών της πανδημίας του κορωνοιού έδωσε μια νομική βάση στις κυβερνητικές αποφάσεις. Πρόκειται για ένα συνδυασμό νομικού και ανθρωπολογικού περιεχομένου. Ωστόσο, είναι σημαντικό αυτή η κατάσταση να είναι περιορισμένη μέσα στο χρόνο και εκτεθειμένη σε έλεγχο από το κοινοβούλιο και τη δικαστική εξουσία. Αρμόζει στην περίπτωση αυτή να “κατασκευαστεί” ένα εργαλείο άμυνας έναντι του επιδημικού κινδύνου το οποίο όμως να σέβεται ένα αυθεντικό δημοκρατικό πλαίσιο. Όταν η παρένθεση της έκτακτης υγειονομικής ανάγκης κλείσει, τότε θα είναι καιρός για απολογισμό και έντονη συλλογιστική σκέψη.
Λαβυρινθολογία
Πολλοί έγκριτοι επιστήμονες προτάσσουν ήδη ιδέες και τρόπους για την αντιμετώπιση της κρίσης. Ο ιστορικός Yuval Noah Harari προτείνει τη διεθνή συνεργασία ως αντίδοτο στην επιδημία. Ο πρόεδρος της Orange (γαλλική εταιρεία κινητής τηλεφωνίας) προτείνει ένα προστατευτικό ρυθμιστικό πλαίσιο χρησιμοποίησης των δεδομένων (GDPR). Ο Pascal Lamy, πρώην γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου αναφέρει ότι ο ιός θα επιφέρει αλλαγές στην παγκοσμιοποίηση και από τον προστατευτισμό θα περάσουμε στον “προφυλαξισμό”. Τέλος, άλλοι ασχολούνται με το κόστος του περιορισμού και την τέχνη της εξόδου από τον περιορισμό. Τελευταία, προτείνουμε το Γερμανό φιλόσοφο Peter Sloterdijk ο οποίος επισημαίνει τα προβλήματα της γενικευμένης επιτήρησης και προτείνει τη μελέτη μιας ανύπαρκτης επιστήμης, τη λαβυρινθολογία. Σε ένα λαβύρινθο, αναμένεις να μη βρεις το μονοπάτι της εξόδου με την πρώτη προσπάθεια. Όλα εξαρτώνται από την καλή μνήμη που έχει κάποιος από τις διάφορες διακλαδώσεις. Μπροστά σε μια διακλάδωση υπάρχουν δύο εναλλακτικές: “αμελής συμπεριφορά” ή “περιορισμός”. Ο λογικός κόσμος θα επιλέξει τη δεύτερη εναλλακτική, όσο και αν τα μέτρα που υπαγορεύει είναι υπερβολικά. Προσποιούμαστε ότι πρόκειται να νικήσουμε τον αόρατο εχθρό με το να του θέσουμε πολλά εμπόδια ώστε να κερδίσουμε χρόνο και να φθάσουμε σε μια νέα κανονικότητα (νέα θεραπευτική αγωγή ή νέο εμβόλιο). Έτσι, θέλοντας να αποφύγουμε με κάθε τρόπο την εξάπλωση του ιού, επιλέγουμε μια διακλάδωση που καταλήγει σε μια “πόρτα κλειδωμένη”. Ο φιλόσοφος καταλήγει ότι πρέπει να εργαστούμε προς την ανάπτυξη αυτής της νέας επιστήμης, την οποία έχουμε ανάγκη.
(1) Για τη λαβυρινθολογία έχει γράψει και ο Hermann Kern: “Through the Labyrinth: Designs and meanings over 5.000 years”, Prestel 2000, 360 σελίδες.
*Ακαδημαϊκός, Πολυτεχνείο Κρήτης, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Distinguished Research Professor, Audencia Business School, France
