του Λάμπρου Γ. Ροϊλού*
Σε αντίθεση με τον όρο «Ανοσία της αγέλης», που έχει σαν στόχο/συνέπεια τον περιορισμό της μετάδοσης της επιδημίας του Κορωνοϊού, η ανοησία της αγέλης, με τις θεωρίες συνωμοσίας, είναι άκρως μεταδοτική και επικίνδυνη.
Σύμφωνα με κάποιες στατιστικές το 1/3 των Αμερικανών πιστεύει ότι ο κίνδυνος της κλιματικής αλλαγής είναι hoax/fake news, ενώ το 50% αυτών πιστεύουν τουλάχιστον σε μια θεωρία συνωμοσίας.
Θεωρίες συνωμοσίας (ΘΣ) «θεωρούνται οι εξηγήσεις σημαντικών γεγονότων που έχουν να κάνουν με κρυφές συνωμοσίες, ισχυρών και κακόβουλων ομάδων ανθρώπων».
Αιτίες του Φαινομένου
Σύμφωνα με μελέτη του πανεπιστημίου του Kent (των K.Douglas, R.Sutton, Al. Cichota) με τίτλο «Η ψυχολογία των θεωριών συνωμοσίας» οι ειδικοί επιστήμονες εντάσσουν τις αιτίες του φαινομένου σε 3 κατηγορίες. (Α) Την ανάγκη κατανόησης (σημαντικών γεγονότων/καταστάσεων) και της συνέπειας (μιας ΘΣ) με τις πεποιθήσεις του καθενός, (epistemic=γνωστική). (Β) Tην ανάγκη ελέγχου ή της ψευδαίσθησης ελέγχου αυτών των καταστάσεων/γεγονότων (existential=υπαρξιακή). (Γ) Την ανάγκη να ανήκεις κάπου ή να αισθάνεσαι ιδιαίτερος (social= κοινωνική).
Τα θέματα των ΘΣ ποικίλλουν στις ΗΠΑ από συνωμοσίες ενός βαθέως κράτους κατά του Τραμπ έως την συμμετοχή πολιτικών και ανθρώπων του Χόλυγουντ σε sex trafficking ανηλίκων.
Όσον αφορά τον Κορωνοϊό μερικές ΘΣ είναι: (α) Τρομοκρατικό βιολογικό κτύπημα για την κατάρρευση της Κινεζικής οικονομίας.(β) Ότι προκλήθηκε από την Κίνα που ήξερε να προστατευθεί για να πλήξει την παγκόσμια οικονομία, υπέρ της. (γ). Ότι προκλήθηκε από Αμερικανούς στρατιώτες που βρίσκονταν στην Γουχάν. (δ). Ότι είναι hoax για να τονώσει τις φαρμακευτικές βιομηχανίες. (ε) Ότι είναι συνδυασμός της τεχνολογίας 5G και της κοινής γρίπης.(Με την υποψία ότι η τελευταία προέρχεται από τις ΗΠΑ με στόχο να σαμποτάρει το Κινεζικό 5G, που έχει προηγηθεί του ανέτοιμου Αμερικανικού.)
Κομβικό ρόλο στην ταχύτητα και τρόπο διάδοσης των ΘΣ καθώς και την αποδοχή τους από το κοινό φυσικά παίζει το διαδίκτυο. Με τα smartphones,laptops,Η.Υ. με τα οποία αναγκαστικά λόγω του εγκλεισμού ασχολείται η μεγάλη πλειοψηφία.
Συζητώντας, ιδίως με 30ρηδες και κάποιους 40ρηδες, ως επί το πλείστον, διαπίστωνε κανείς ότι με την επιδημία ζούσαν σε μια δική τους πραγματικότητα. Δεν άκουγαν, δεν έβλεπαν (πολλώ μάλλον), δεν διάβαζαν, κανονικές ειδήσεις από τα ΜΜΕ.
Φαινόμενο που προϋπήρχε του Κορωνοϊού και συνεχίστηκε και τώρα. «Ενημερώνονται» από περιθωριακές, αλλοιωμένες ειδήσεις και ΘΣ. Η προσοχή τους, η ενημέρωσή τους, η κρίση τους είναι εν πολλοίς δυστυχώς κατευθυνόμενη. Πειθαρχούν στα μέτρα γιατί είναι αναγκασμένοι λόγω των συνεπειών, προστίμων κ.λπ.
Ξεχώρισα 10 σημεία, στην προσπάθειά να εξηγηθεί: Το φαινόμενο των ΘΣ. Το ψυχογράφημα των οπαδών ΘΣ. Καθώς και κάποιες από τις παρενέργειες που προκαλεί.
Στις ΘΣ λοιπόν συντελούν:
1. Η ψυχολογική αδυναμία ενός ατόμου να συλλάβει και να αποδεχθεί μια πολύ απειλητική και επικίνδυνη κατάσταση, όπως η επιδημία που ζούμε. Η φυσιολογική ανάγκη/ αντίδραση κάποιου να μην συμβιβαστεί με αυτή την ιδέα, που (υποσυνείδητα) του φαίνεται αδύνατον να συζήσει με αυτήν. Θέλει αυτός να πιστέψει μια άλλη πιο προσιτή αλήθεια, με την οποία μπορεί να συνυπάρξει. (Γιατί λαϊκά «δεν το χωράει ο νους του»).
Έτσι δεν δέχεται τις εκατόμβες νεκρών και την μεταδοτικότητα του Κορωνοϊού. (Ειδικά το φαινόμενο απαντάται στην χώρα μας με τα λίγα θύματα).
Συμβιβάζεται με την ιδέα ότι από άλλες αιτίες πεθαίνουν κατ’ έτος ή και την ημέρα παγκοσμίως πολύ περισσότεροι άνθρωποι από ό,τι τώρα με την επιδημία. Επιβεβαιώνει και υιοθετεί τέτοιες στατιστικές, αλλά δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι χωρίς μέτρα, λόγω της μεταδοτικότητας του ιού οι θάνατοι βραχυπρόθεσμα θα ήταν πολλαπλάσιοι και σε επαναλαμβανόμενα κύματα. Μάλιστα ότι θα μπορούσε αυτό να συμβαίνει και σε προηγμένες, πολιτισμένες χώρες όπου οι ίδιοι ζουν (Σε αντίθεση με τριτοκοσμικές χώρες της Αφρικής και Ασίας).
Σε ακραίες μορφές αυτή η ανθρώπινη αντίδραση π.χ. μιας μάνας που έχασε το μικρό της παιδί από κάποιο ατύχημα που ενδεχομένως να ευθυνόταν η ίδια, θα μπορούσε να την οδηγήσει σε αμνησία ή και σε παράνοια.. Π.χ. να πιστεύει ότι κάτι άλλο συνέβη ή ότι άλλος φταίει.
Όσο λιγότερο ανεκτικό στην αβεβαιότητα ή αγχωμένο είναι ένα άτομο, τόσο πιο επιρρεπές είναι στην υιοθέτηση μιας ΘΣ.
2. Το προηγούμενο της απόκρυψης γεγονότων ή καταστάσεων από αρχές εξουσίας, είτε για να αποσείσουν ευθύνες ή για άλλους σκοπούς, που απεδείχθησαν μεταγενέστερα. Π.χ. η απόκρυψη από τις αρχές της Κίνας για μεγάλο διάστημα της πανδημίας που ανακοινώθηκε μόνο τον Ιανουάριο. Η απόκρυψη από το καθεστώς της ΕΣΣΔ τον Απρίλιο 1986 του πυρηνικού ατυχήματος του Τσερνομπίλ, που ανιχνεύθηκε τελικά από την άνοδο της ραδιενέργειας στα γειτονικά κράτη.
Η ύστερη γνώση του κοινού ότι η επίσημα προβαλλόμενη αιτία από μια κυβέρνηση δεν είναι η αληθινή αλλά υποκρύπτει άλλη(ιδιαίτερα σε περιπτώσεις πολεμικής σύρραξης η εισβολής). Π.χ. Ο αναληθής ισχυρισμός του Μπους ότι ο Σαντάμ διέθετε πυρηνικά όπλα για να δικαιολογήσει την προληπτική επίθεση των ΗΠΑ κατά του Ιράκ.
Πιο πρόσφατα η απόρριψη από τον πλανητάρχη Τραμπ (αλλά και άλλων κρατών) της απειλής της κλιματικής αλλαγής ως fakenews, προκειμένου να διαφυλαχθούν οικονομικά συμφέροντα..
Τέτοιες συμπεριφορές κρατών δίνουν έδαφος και βήμα στους διακινητές ΘΣ και κίνητρο/ ανάγκη στους πολίτες να τις ενστερνιστούν.
3. Όταν οι πληροφορίες που δίνουν οι αρχές για σημαντικά γεγονότα είναι ανεπαρκείς, αμφιλεγόμενες ή αντιφατικές. Όπως ο κίνδυνος και τα μέτρα για την covid-19.
4. Ο ανατρεπτικός χαρακτήρας, η ανάγκη προβολής συνήθως ασήμων προσώπων, είναι ο πυρήνας γένεσης και διοχέτευσης από αυτούς ΘΣ.
5. Όσο μεγαλύτερος ο βαθμός που ένα γεγονός επηρεάζει τη ζωή μας και όσο μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση λαμβάνει αυτό, τόσο επιτακτικώτερη η ανάγκη για ΘΣ.
6. Η αποδοχή των ΘΣ ικανοποιεί την ανάγκη/ματαιοδοξία πολλών από αυτούς να ξεχωρίσουν από την αγέλη, υιοθετώντας τέτοιες ΘΣ. Τους προβιβάζει σε μια ελίτ, όπου μόνο οι «έξυπνοι και διορατικοί» ανήκουν. (Κάποιοι το αποκαλούν «συλλογικό ναρκισσισμό»). Είναι μια παθητική έστω αντίδραση στις αρχές εξουσίας, που προσπαθούν να τους επιβάλλουν μέτρα, εν γένει να τους επιβληθούν.
Εδώ χάνεται η κρίση, το καθαρό μυαλό, το πραγματικό συλλογικό συμφέρον. Η αποδοχή της ΘΣ τυφλώνει, αντί να συντελεί στην εγρήγορση της συνειδήσεως του κόσμου, και σε όξυνση της κρίσης. Οδηγεί ακριβώς στο αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που νομίζει ότι επιτυγχάνει. Προσπαθώντας να αποφύγει την υποταγή σε αυτό που θεωρεί λάθος των αρχών, υποδουλώνεται σε μια λανθασμένη πραγματικότητα, που οδηγεί μόνον σε αποκλεισμό από τις ειδήσεις και τα πραγματικά γεγονότα. Οδηγεί σε λάθος σκέψεις για ενέργειες. Σε απόρριψη λογικών εξηγήσεων για το πως προκύπτουν τόσα θύματα από τον Κορωνοϊό, και το ότι είναι αδύνατον να έχουν συνεννοηθεί οι κυβερνήσεις όλου του κόσμου να πτωχεύσουν τις χώρες τους, λαβαίνοντας τα μέτρα που έπρεπε.
7. Βεβαίως πιο επιρρεπή σε ΘΣ είναι τα πρόσωπα που δεν έχουν κίνητρο, ικανότητα κρίσεως και κοινής λογικής. Επίσης αυτά που ανήκουν σε εθνικά κατώτερες ομάδες ή σε φτωχότερες κοινωνίες.
8. Οι ΘΣ ενισχύονται από γεγονότα που συμπτωματικά συνδέονται (χρονικά ή με άλλο τρόπο) χωρίς όμως απτές αποδείξεις.(Όπως το 5G με την πανδημία και την Κίνα).
9. Οι ΘΣ ενισχύονται όταν συμβάλλουν στην επιβεβαίωση ατομικών πεποιθήσεων όπως: Τα εμβόλια βλάπτουν. Ότι η κλιματική αλλαγή είναι fakenews.κ.α. Όσο πιο κοντά στις πεποιθήσεις του ατόμου είναι μια πληροφορία ΘΣ τόσο πιο εύκολο είναι να την αποδεχθεί αυτό, ασχέτως αληθοφάνειας ή αποδείξεων.
10. Οι ΘΣ ενισχύουν την αίσθηση ασφάλειας των οπαδών τους στο περιβάλλον που βρίσκονται και την αίσθηση τους ότι ασκούν έλεγχο σε αυτό, σαν αυτόνομα άτομα αλλά και σαν μέλη κάποιας ομάδος. Άτομα στρέφονται προς ΘΣ όταν αισθάνονται άγχος και ότι δεν έχουν καμία δύναμη στο γίγνεσθαι.
Κάποια Συμπεράσματα και Παρενέργειες
Πάντως οι ειδικοί δεν μπορούν να διαπιστώσουν ότι οι υιοθετούντες Θ.Σ. βρίσκουν πραγματική ανακούφιση με αυτό. Ούτε σημαίνει ότι αυτοί δεν θα ακολουθήσουν κυβερνητικές εντολές ή τους νόμους όταν κληθούν να λειτουργήσουν σαν μέρος της κοινωνίας.
Παρενέργειες της υιοθέτησης Θ.Σ. όμως μπορεί επίσης να είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης σε κυβερνήσεις και πραγματικά γεγονότα, καθώς και στα συμπεράσματα και γνώμες της επιστημονικής κοινότητας, που μπορεί να οδηγήσει σε ολέθρια αποτελέσματα. Κοινωνική αποστασιοποίηση και κοινωνικές διχόνοιες. Π.χ. ο μη εμβολιασμός κατά της «ιλαράς» από τους γονείς, -λόγω καχυποψίας για τα εμβόλια ότι προκαλούν αυτισμό κ.τ.λ.-., οδήγησε στην επανεμφάνιση της νόσου.
Άλλη παρενέργεια εξωπραγματικών Θ.Σ. είναι να συγκαλύπτονται άλλες πραγματικές κρυφές ενέργειες ανθρώπων οικονομικής/πολιτικής εξουσίας, που μπορεί π.χ. μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα να προσβάλουν δημοκρατικά δικαιώματα και προσωπικές ελευθερίες, διότι αυτοί που τις μετέρχονται θα προσπαθήσουν να τις εντάξουν στις Θ.Σ. καλύπτοντας τες.
Οποιαδήποτε προσπάθεια να μεταπειστούν οι περισσότεροι αποδέκτες των Θ.Σ. εντάσσεται στα πλαίσια ενός οργανωμένου (κατ’ αυτούς) συστήματος προφύλαξης των συνομωτούντων, και τους κάνει πιο πείσμονες στις πεποιθήσεις τους.
Επίλογος για την Ελλάδα
Η Ελληνική κυβερνητική θέση να ενημερώνει καθημερινά για τις εξελίξεις της πανδημίας και να επαινεί συνεχώς τον πληθυσμό για την ανταπόκριση στα μέτρα.
Το να θέτει με τις δηλώσεις των εκπροσώπων της, στα χέρια του κόσμου την διαφύλαξη του κερδηθέντος αποτελέσματος, με τη συμμόρφωση στα μέτρα, ευστοχεί και στα τρία σημεία που πιο πάνω αναφέρθηκαν ότι κατά τους ειδικούς βασίζονται οι Θ.Σ.
(Α) Την ανάγκη της κατανόησης. (Epistemic) (Β) Την ανάγκη να έχει ο κόσμος τον έλεγχο της τύχης του. (Existential) (Γ)Την ανάγκη να ανήκει σαν Έλληνας σε μια ομάδα-χώρα υπόδειγμα και επιτυχημένη στην αντιμετώπιση του Κορωνοϊού.(Social).
Η τελευταία δημοσκόπηση έδειξε το 90% να εγκρίνει τα μέτρα της κυβέρνησης για την αντιμετώπιση της πανδημίας.
Οι πιο πάνω συνωμοσιολόγοι φαίνονται να εμπίπτουν στο 10% της δημοσκόπησης. Μικρό ποσοστό θα πείτε. Αλλά αντιπροσωπεύει 1.000.000 Έλληνες. Ενώ φυσικά από το 90% ένα μέρος αν και θα δέχεται κάποιες Θ.Σ. (π.χ. περί βλαπτικών εμβολίων) θα στηρίζει τα μέτρα.
Η κυβέρνηση ανοίγοντας σταδιακά τις δραστηριότητες επαναφοράς στην κανονικότητα θα μετράει το Roτης μεταδοτικότητας, επιδιώκοντας την ανοσία της αγέλης.
Παράλληλα όμως θα πρέπει να μετράει και την ανοησία, ανυπομονησία, οικονομική ανέχεια της αγέλης αυτής, που δοκιμάζεται επί μακρόν και θα μπορούσε να αλλάξει ή και να ανατρέψει το 90-10!
Οι μεταλλάξεις του ιού είναι απρόβλεπτες. Το ίδιο όμως και αυτές του πλήθους.
*Συντ. δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω-συγγραφέας-ερευνητής
