του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Ο Edgar Morin γεννήθηκε το 1921, είναι κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, διεπιστημονικός και στοχαστής και δίνει μια μεγάλη συνέντευξη στην έγκριτη εφημερίδα Le Monde για την επόμενη μέρα του κόσμου, μετά την πανδημία του Covid-19. Ο συγγραφέας είναι Επίτιμος Διδάκτωρ σε 34 πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο. Για τον ίδιο, «η επόμενη μέρα θα είναι μια αβέβαια περιπέτεια όπου θα αναπτυχθούν οι δυνάμεις του κακού και αυτές του καλού, με τις τελευταίες να είναι αδύναμες και διασκορπισμένες».
Κρίσεις – Παγκόσμια έκρηξη
Ως πλανητική κρίση θέτει σε σχέση το πεπρωμένο όλων των ανθρώπων με αυτό του βιο-οικολογικού της Γης. Ενισχύει ταυτόχρονα την κρίση της ανθρωπότητας που δεν καταφέρνει να συγκροτηθεί σε σώμα ενωμένο και αλληλέγγυο. Ως οικονομική κρίση συντρίβει όλα τα δόγματα που διέπουν την οικονομία και απειλεί να μετατραπεί σε χάος και ελλείψεις που θα θέσουν σε κίνδυνο το μέλλον μας. Ως εθνική κρίση αποκαλύπτει τα μειονεκτήματα μιας πολιτικής που ευνοούσε το κεφάλαιο έναντι της εργασίας και θυσίασε την πρόληψη και την προφύλαξη για την αύξηση της αποδοτικότητας και της ανταγωνιστικότητας. Ως κοινωνική κρίση, επισημαίνει τις ανισότητες μεταξύ αυτών που ζουν σε μικρές κατοικίες με γονείς και παιδιά από αυτούς που έχουν ένα δεύτερο σπίτι στην εξοχή. Ως πολιτιστική κρίση, μας ωθεί να αντιληφθούμε τις ελλείψεις αλληλεγγύης και την καταναλωτική δηλητηρίαση που έχει αναπτύξει ο πολιτισμός μας και μας ζητά να συλλογιστούμε για μια νέα πολιτική κουλτούρας και πολιτισμού. Ως διανοητική κρίση, θα πρέπει να μας αποκαλύψει την τεράστια μαύρη τρύπα στη νοημοσύνη μας, η οποία καθιστά τις προφανείς πολυπλοκότητες της πραγματικότητας αόρατες σε εμάς. Ως υπαρξιακή κρίση μας ωθεί να διερωτώμεθα για τον τρόπο ζωής μας, για τις πραγματικές μας ανάγκες, για τις πραγματικές μας φιλοδοξίες στην καθημερινή ζωή, για να κάνουμε τη διαφορά ανάμεσα στη διασκέδαση που μας απομακρύνει από τις αλήθειες και την ευτυχία που βρίσκουμε στην ανάγνωση, την ακρόαση ή την προβολή αριστουργημάτων που μας βελτιώνουν το ανθρώπινο πεπρωμένο μας. Και κυρίως, θα πρέπει να «ανοίξει» το πνεύμα μας το οποίο για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα περιορίζεται στο άμεσο, το δευτερεύον και το επιπόλαιο.
Η επόμενη μέρα
Ο συγγραφέας διερωτάται: πρώτα από όλα τί θα κρατήσουμε εμείς οι πολίτες, τί θα κρατήσουν οι δημόσιες αρχές από την εμπειρία του lockdown; Όλα θα ξεχαστούν, με κάποιο αναισθητικό ή θα φολκλοροποιηθούν; Αυτό που φαίνεται πολύ πιθανό είναι η εξάπλωση του ψηφιακού που ενισχύεται από την καραντίνα (τηλεργασία, τηλεδιασκέψεις, skype, εντατική χρήση του διαδικτύου), θα συνεχιστεί με τόσο αρνητικές όσο και θετικές πτυχές (βλ. Ζοπουνίδης, Ψηφιακός Καπιταλισμός, 16/4/2020, Ναυτεμπορική). Στη συνέχεια η συνέντευξη προχωράει με ερωτήσεις. Η έξοδος από την καραντίνα θα είναι απομάκρυνση από τη μεγάλη κρίση ή η επιδείνωσή της; Ευθυμία ή κατάθλιψη; Τεράστια οικονομική κρίση; Παγκόσμια επισιτιστική κρίση; Συνέχιση της παγκοσμιοποίησης ή αυταρχική ύφεση; Ποιό θα είναι το μέλλον της παγκοσμιοποίησης; Θα ξαναρχίσει ο νεοφιλελευθερισμός; Τα μεγάλα έθνη θα αντιταχθούν περισσότερο σε σχέση με το παρελθόν; Ένοπλες συγκρούσεις που σταμάτησαν κάπως με την κρίση, θα επαναρχίσουν με έντονο ρυθμό; Θα υπάρξει διεθνής δυναμική για συνεργασία; Θα υπάρξει πολιτική, οικονομική, κοινωνική πρόοδος, όπως συνέβη λίγο μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο; Θα ενισχυθούν οι αναρίθμητες και διεσπαρμένες πρακτικές αλληλεγγύης πριν από την επιδημία; Θα ξαναρχίσει ο εγωιστικός και καταναλωτικός κύκλος; Ή θα υπάρξει μια νέα άνθηση στη φιλική και στοργική ζωή προς ένα πολιτισμό όπου η ποίηση της ζωής ξεδιπλώνεται, όπου το «εγώ» γίνεται «εμείς»; Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν, μετά την καραντίνα, οι καινοτόμες συμπεριφορές και οι ιδέες θα απογειωθούν ή ακόμη θα φέρουν επανάσταση στην πολιτική και την οικονομία ή αν η αναταραχή της τάξης θα αποκατασταθεί. Είναι δυνατό να υπάρχει έντονος φόβος για γενική οπισθοδρόμηση που υπήρχε ήδη κατά τα πρώτα είκοσι χρόνια αυτού του αγώνα: κρίση δημοκρατίας, διαφθορά και δημαγωγία, νεο-αυταρχικά καθεστώτα, εθνικιστικές, ξενοφοβικές, ρατσιστικές πιέσεις. Όλες αυτές οι παλινδρομήσεις (στην καλύτερη περίπτωση στασιμότητα) είναι πιθανές όσο δεν εμφανίζεται ο νέος πολιτικός, οικολογικός, οικονομικός, κοινωνικός δρόμος ο οποίος καθοδηγείται από ένα αναγεννημένο ανθρωπισμό. Αυτό θα πολλαπλασιάσει τις πραγματικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες δεν είναι περικοπές στον προϋπολογισμό, αλλά είναι αλλαγές του πολιτισμού, της κοινωνίας που συνδέονται με τις μεταρρυθμίσεις της ζωής. Με τον τρόπο αυτό θα συσχετισθούν αντιφατικοί όροι:
•Παγκοσμιοποίηση (συνεργασία) – αποπαγκοσμιοποίηση (αυτάρκεια τροφίμων, σωτηρία εδαφών από την απερήμωση).
•Μεγέθυνση (οικονομία των βασικών αναγκών, της αειφορίας, της αγροτικής ή της βιολογικής γεωργίας) – απομεγέθυνση («απατηλή» οικονομία, της μιας χρήσης).
•Ανάπτυξη (ευημερία, υγεία, ελευθερία) – «καδροποίηση» (αλληλεγγύη της κοινότητας).
*Ακαδημαϊκός στη Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών& Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας στη Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, στο Πολυτεχνείο Κρήτης και στο Audencia Business School, France
