του Χρίστου Αλεξόπουλου
Η ενημέρωση των πολιτών σε συνθήκες κρίσης παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια των κοινωνιών να υπερβούν τα προβλήματα, που δημιουργούνται, με το λιγότερο δυνατό κόστος και ταυτοχρόνως την διασφάλιση της απαραίτητης κοινωνικής συνοχής για την επάνοδο στην ομαλότητα.
Δεν είναι εύκολη η λειτουργική και αποτελεσματική διαχείριση της ενημερωτικής λειτουργίας, εάν δεν στοχεύει στην ενεργοποίηση της λογικής σκέψης στους πολίτες, αλλά απευθύνεται στο συναίσθημα και στο θυμικό για την επίτευξη του εντυπωσιασμού και της δημιουργίας του επιδιωκόμενου κοινωνικού κλίματος.
Βέβαια τα χαρακτηριστικά των σύγχρονων μαζοποιημένων κοινωνιών δεν συμβάλλουν στην ενεργοποίηση του ορθολογισμού και δεν διευκολύνουν την προσπάθεια εξόδου από την περίοδο της κρίσης, διότι δεν έχουν οικοδομηθεί με σημείο αναφοράς την ανθρώπινη οντότητα και τις προϋποθέσεις, που πρέπει να πληρούνται για την βιωσιμότητα την δική της και του οικοσυστήματος.
Βασίζονται σε μια πραγματιστική οπτική, που εργαλειοποιεί τον άνθρωπο και τον μετατρέπει σε μια απλή παράμετρο της λειτουργίας των κοινωνικών συστημάτων (οικονομικό, εργασιακό, κοινωνικής ασφάλισης κ.λ.π.), τα οποία του παρέχουν την δυνατότητα της υλικής ευημερίας σε διάφορες βαθμίδες ανάλογα με την κοινωνική του προέλευση και την ανταπόκριση του στα προσόντα, που απαιτούνται στο πλαίσιο της δραστηριοποίησης του στα διάφορα συστήματα.
Βασικά χαρακτηριστικά της πορείας των σύγχρονων, ανεπτυγμένων κυρίως, κοινωνιών είναι ο καταναλωτισμός, η κοινωνική ζωή με λογική θεάματος και ανάλογη αυτοπαρουσίαση του ατόμου για την επίτευξη επιβεβαίωσης και η λειτουργία ενός συστήματος κοινωνικών αξιών, οι οποίες δεν είναι προϊόν διεργασιών στις τοπικές κοινωνίες αλλά αποτέλεσμα των καταναλωτικών προτύπων, που διοχετεύονται μαζικά στο πλαίσιο της εικονικής πραγματικότητας των διαφόρων Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας.
Με αυτά τα δεδομένα η ενημέρωση, που βασίζεται στην ενεργοποίηση της ορθολογικής προσέγγισης της πραγματικότητας ως εργαλείου για την έξοδο από τις συνθήκες κρίσης, όπως είναι αυτή την περίοδο λόγω του κορωνοϊού (Covid-19), είναι εφικτή, εάν πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις.
Κατ’ αρχήν η πληροφορία δεν πρέπει να έχει στατικό φορτίο, δηλαδή η περίοδος της κρίσης δεν παρουσιάζεται ως μονοδιάστατο γεγονός χωρίς σύνδεση και με άλλες παραμέτρους της κοινωνικής λειτουργίας (π.χ. ο κορωνοϊός σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις του στην οικονομία, στην απασχόληση, στην ψυχολογική κατάσταση του ατόμου, καθώς και την αποστασιοποίηση του ατόμου από την κοινωνική ζωή, την ανάπτυξη ενδοοικογενειακής βίας κ.λ.π.).
Παράλληλα πρέπει να τεκμηριώνεται η προοπτική μετεξέλιξης της από αρνητικό σε θετικό δεδομένο, αν αντιμετωπισθούν εκτός από τις επιπτώσεις της και τα γενεσιουργά αίτια, τα οποία σχετίζονται με τον τρόπο ζωής και το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης. Σε αυτό το πλαίσιο η πραγματικότητα είναι διαχειρίσιμη από τον πολίτη μόνο με την αξιοποίηση της ορθολογικής προσέγγισης της, ώστε να είναι αποδεκτές μετά από νοητική επεξεργασία οι αναγκαίες αλλαγές για την υπέρβαση της κρίσης και την αντιμετώπιση των γενεσιουργών της αιτίων.
Γι’ αυτό η σύνδεση της ενημέρωσης με την ροή του χρόνου πρέπει να είναι δυναμική και να λειτουργεί ως καταλύτης για την δρομολόγηση εξελίξεων, που αναιρούν φαινομενικά αδιέξοδες καταστάσεις.
Ένα παράδειγμα από την Γερμανία είναι πολύ αντιπροσωπευτικό. Με αφορμή την πανδημία του κορωνοϊού και τους περιορισμούς, που αποφασίσθηκαν από την κυβέρνηση, για την μείωση της μεταδοτικότητας του ιού, απαγορεύθηκε η είσοδος σε εποχιακούς εργάτες από άλλες χώρες, με αποτέλεσμα την αντίδραση των παραγωγών και την έλλειψη επαρκούς εργατικού δυναμικού για την συλλογή εποχιακών γεωργικών προϊόντων, όπως είναι τα σπαράγγια.
Ο τρόπος, με τον οποίο παρουσιάσθηκε από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης αυτό το γεγονός, προκάλεσε την μαζική αγορά γεωργικών προϊόντων από τους καταναλωτές, διότι διαμορφώθηκε κλίμα φόβου και ανασφάλειας ως προς την επάρκεια τροφίμων, με αποτέλεσμα να αδειάσουν τα αντίστοιχα ράφια των σούπερ μάρκετ.
Οι πολίτες μετατράπηκαν σε ενεργούμενα. Δεν αντέδρασαν με τις δομές της κοινωνίας πολιτών, ώστε να θέσουν το πρόβλημα στο πολιτικό σύστημα και κυρίως στην κυβερνητική του εκδοχή στο πλαίσιο ενός διαλόγου. Τελικά η κυβέρνηση έδωσε λύση με την άρση της απαγόρευσης και την υγειονομική εξέταση των εργατών ως προς τον κορωνοϊό.
Αυτό δείχνει εμφανώς, ότι θα ήταν λειτουργικό, η ενημέρωση να περιλαμβάνει και προτάσεις (π.χ. από επιστημονικούς φορείς) για την υπέρβαση αρνητικών συνθηκών σε περιόδους κρίσης, όπως της πανδημίας του κορωνοϊού και των περιορισμών, που συνεπάγονται τα μέτρα ως προς την κοινωνική ζωή των πολιτών.
Δεν αρκεί, για παράδειγμα, να παρουσιάζονται μόνο οι αρνητικές επιπτώσεις, όπως είναι η μοναξιά, η κατάθλιψη και η ενδοοικογενειακή βία. Ακόμη πιο σημαντικό είναι να γνωστοποιούνται και τρόποι αναίρεσης τους στο πλαίσιο δημόσιου διάλογου με ανάλογης επιστημονικής ειδίκευσης άτομα.
Η διαχείριση αυτών των προβλημάτων από τους μεμονωμένους πολίτες δεν είναι καθόλου εύκολη, όταν είναι εθισμένοι στην λογική της κοινωνίας του θεάματος (ακόμη και για την ατομική επιβεβαίωση στο κοινωνικό πεδίο) και ξαφνικά βρίσκονται κλεισμένοι στα σπίτια τους σε „συνθήκες απομόνωσης“.
Επίσης η ενημέρωση στο πλαίσιο του πολιτικού διαλόγου δεν συμβάλλει στην έξοδο από την κρίση, όταν στοχεύει στην αποκόμιση εκλογικού οφέλους, ανεξάρτητα από την θέση των κομμάτων (αν είναι στην κυβέρνηση ή στην αντιπολίτευση).
Το εξιδανικευτικό περιτύλιγμα της πληροφορίας σε σχέση με τις συνθήκες του μέλλοντος δεν διαμορφώνει το κατάλληλο ρεαλιστικό υπόστρωμα για την λήψη μέτρων, τα οποία αλλάζουν τον τρόπο βίωσης της πραγματικότητας, που ακόμη δεν είναι ορατός ως προς τις επιπτώσεις στην καθημερινότητα του πολίτη. Απλά μετατίθενται οι κοινωνικές αντιδράσεις και οι εκλογικές τους προεκτάσεις στην προοπτική του χρόνου.
Τα σύγχρονα πλανητικής εμβέλειας προβλήματα όμως δεν επιτρέπουν την μετάθεση της λήψης ουσιαστικών αποφάσεων σε μη λειτουργικό χρόνο, διότι η εξέλιξη είναι ταχύτατη και δεν «υπακούει» στην αργή αντιμετώπιση και διαχείριση του συνεχούς μετασχηματισμού της από το πολιτικό σύστημα. Αυτό είναι εμφανές από τις επιπτώσεις του κορωνοϊού σε πολλές χώρες, που καθυστέρησαν να λάβουν μέτρα (π.χ. Ευρωπαϊκές χώρες, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, Μεγάλη Βρετανία κ.λ.π.). Το ίδιο ισχύει και στην διαχείριση της προστασίας του κλίματος.
Τέλος η ενημέρωση τόσο από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας όσο και από το πολιτικό σύστημα ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσης πρέπει να αξιοποιεί την επιστημονική γνώση στους διάφορους τομείς κοινωνικής δραστηριοποίησης. Αυτό βέβαια προϋποθέτει την συνδρομή της επιστημoνικής κοινότητας.
Παράλληλα είναι αναγκαία και η συνεργασία των δομών της κοινωνίας πολιτών με θεματική αναφορά (υγεία, περιβάλλον, πολιτισμός, κοινωνικά θέματα κ.λ.π.), οι οποίες προσεγγίζουν και διαμορφώνουν απόψεις και προτάσεις για τα προβλήματα και τις συνθήκες στους τομείς δραστηριοποίησης τους και τις συζητούν στην κοινωνική βάση.
Με αυτό τον τρόπο η ενημερωτική λειτουργία δεν θα κινείται στο επίπεδο της εικονικής αποτύπωσης μιας αποστασιοποιημένης από το γίγνεσθαι πραγματικότητας, αλλά θα παρουσιάζει με ρεαλισμό τα δεδομένα απευθυνόμενη στην ορθολογική σκέψη των πολιτών, ώστε, έχοντας συνειδητοποιήσει την κατάσταση, να δραστηριοποιούνται για την επίλυση των προβλημάτων και την έξοδο από την κρίση με επίγνωση των επιπτώσεων των επιλογών τους.
*πρώτη δημοσίευση: metarithmisi.gr
