των Αντώνη Ζαΐρη και Γιώργου Σταμάτη*
«Αν η Ηθική αντιπροσωπεύει το πώς θα θέλαμε να είναι ο κόσμος, η επιστήμη της οικονομίας αντιπροσωπεύει το πώς είναι στην πραγματικότητα», γράφουν στο ευρηματικό βιβλίο τους «FREAKONOMICS» οι S. Levitt και S. Dubner. Το πρόβλημα όμως, έγκειται στο πώς αντιλαμβάνονται την Ηθική αρκετοί επιστήμονες που ασχολούνται ή επηρεάζουν την Οικονομία και όχι μόνο…
Αν δούμε από μια διαφορετική οπτική την πραγματικότητα με τα μάτια της οικονομίας, θα μας ξαφνιάσει ίσως το γεγονός ότι, σύμφωνα με αρκετές σχετικές στατιστικές, οι πέντε μεγαλύτεροι τομείς της Παγκόσμιας Οικονομίας σε τζίρο, δεν αφορούν μετρήσιμους επιχειρηματικούς κλάδους, όπως π.χ. Ενέργεια, Εμπόριο, Βιομηχανία, Τουρισμός, Αγροτικός τομέας, Χρηματοπιστωτικό Σύστημα κλπ. Αφορούν κλάδους που καλύπτουν «πρωτογενείς» βασικές υπαρξιακές ανθρώπινες ανάγκες.
Ο πρώτος τομέας σε τζίρο παγκοσμίως αφορά το εν ζωή μέλλον μας, την «τύχη» δηλαδή: Αστρολογία, Αριθμολογία, Μαντεία, το φλιτζάνι του καφέ κλπ.
Ο δεύτερος αφορά το απώτερο μέλλον μας, την μετά θάνατον ζωή, δηλαδή: τις πάσης φύσεως θρησκείες και μεταφυσικούς ορίζοντες.
Ο τρίτος αφορά την «πρόκληση» της τύχης, τον επονομαζόμενο «τζόγο»: καζίνο, χαρτοπαιξία, στοιχήματα, ιπποδρομίες κλπ.
Ο τέταρτος αφορά την αναπαραγωγική υπαρξιακή μας ανάγκη, το σεξ: πορνεία, ερωτική βιομηχανία, πορνογραφία κλπ.
Ο πέμπτος, τέλος, αφορά την ανθρώπινη ευχαρίστηση από τα πάσης φύσεως θεάματα: κινηματογράφος, θέατρο, μουσική, χορός, showbusiness, ιπποδρομίες, αθλητισμός κλπ.
Μη Ορθολογική Λήψη Αποφάσεων
Τα παραπάνω αποτελούν μια μικρή, αλλά αρκετά χαρακτηριστική ένδειξη του πόσο μη ορθολογιστικά λειτουργεί ο άνθρωπος σε πολλές του επιλογές. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ο βραβευμένος με το Βραβείο Νόμπελ Οικονομίας D. Kahneman, για το πρωτοποριακό του έργο (μαζί με τον A. Tversky) σχετικά με τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων.
Σε αυτό το πλαίσιο, της υιοθέτησης δηλαδή μη ορθολογικών κρίσεων, οι προβλέψεις σχετικά με το μέλλον, το αύριο δηλαδή, αποτελούν ένα λαμπρό πεδίο δόξης (και χρήματος φυσικά) για πάρα πολλούς, μεταξύ των οποίων και ένας σημαντικός αριθμός επιστημόνων!
Είναι απόλυτα θεμιτό να δημοσιεύονται κείμενα που περιγράφουν τη ζωή μετά την πρόσφατη πανδημία. Ας αναλογισθούμε όμως ότι αρκετά από αυτά, που χαρακτηρίζονται μάλιστα από μεγάλη σιγουριά, προέρχονται από κάποιους που δεν κατάφεραν να προβλέψουν το παρόν !
Το θέμα δεν θα ήταν ήσσονος σημασίας ούτως ή άλλως. Το γεγονός όμως ότι πολλοί επιστήμονες μετέχουν και συχνά αναλαμβάνουν ηγετικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, δεν είναι άνευ συνεπειών για την κοινωνία και την οικονομία.
Ο «Επιστημονικός Λαϊκισμός»
Το παζλ του ανορθολογισμού βέβαια, είναι μεγάλο, οι δεσμοί που ενώνουν την Καταστροφολογία, τη Συνωμοσιολογία και το Λαϊκισμό είναι πολλοί και ισχυροί. Όταν αυτό μάλιστα συνδέεται με τον «Επιστημονικό Λαϊκισμό», τότε τα πράγματα γίνονται σοβαρά για αρκετούς λόγους. Οι σημαντικότεροι ίσως από αυτούς είναι:
Πρώτον,το κύρος που περιβάλλει την επιστημονική ιδιότητα στα μάτια της κοινωνίας, ως προς την υιοθέτηση ανορθολογικών και μη επιβεβαιωμένων επιστημονικά θέσεων και υποθέσεων.
Δεύτερον,η αρνητική επίδραση που ασκείται όσον αφορά τις επιλογές, τη στάση και τις συμπεριφορές των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα της καθημερινής ζωής (π.χ. υγεία, διατροφή, σωματική και ψυχική ασφάλεια, κοινωνικές συνήθειες, κοινωνικές διακρίσεις κλπ.).
Τρίτον, το πόσο αυτές οι επιλογές παίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομία γενικότερα, αλλά και στις επιλογές οικονομικής φύσης (κατανάλωση, αποταμίευση, επενδύσεις κλπ.).
Ας ορίσουμε όμως αυτό το φαινόμενο, που το αποκαλούμε ως «Επιστημονικό Λαϊκισμό» σε τρία επίπεδα.
Το πρώτο αφορά τους λόγους της «επιτυχίας» του. Ο Επιστημονικός Λαϊκισμός λοιπόν:
1.- Αφορά δημόσιες εμφανίσεις, παρουσιάσεις, δημοσιεύσεις, συνεντεύξεις, βίντεο και βιβλία από επιστήμονες στον τομέα της εξειδίκευσής τους.
2.- Σε αρκετές περιπτώσεις όμως, αφορά και επιστήμονες με εξειδίκευση σε διαφορετικό πεδίο, σε συγγραφείς, δημοσιογράφους, αναλυτές και πάσης φύσεως σχολιαστές, με σημαντική αναγνωρισιμότητα.
3.- Πολύ συχνά βασίζεται στο φαινόμενο της «σοφιστείας». Παρ’ όλον ότι δεν παραποιούνται δηλαδή πραγματικά περιστατικά ή επιστημονικά δεδομένα, αντίθετα συνάγονται αυθαίρετα ή άνευ επιστημονικής παρατήρησης και πειραματικής / ερευνητικής διαδικασίας, συμπεράσματα.
4.- Εμφανίζεται σε χρονικές στιγμές που το κοινό είναι ευαισθητοποιημένο και έτοιμο να ακούσει και να δεχθεί αυτό που του αρέσει, αυτό που φοβάται η και αυτό που ελπίζει. Όταν μάλιστα αυτό ακολουθεί ή συμπίπτει με παγκόσμιες κρίσεις (όπως οικονομικές, περιβαλλοντικές, υγειονομικές ή ανθρωπιστικές), τότε η επιτυχία και η δημοφιλία του είναι σίγουρη!
5.- Εκφράζεται από πραγματικά ταλαντούχους ανθρώπους στη Διήγηση (Story-telling) και την επικοινωνία μέσα από έναν γοητευτικό, ελκυστικό, συχνά συγκινησιακό, μα σίγουρα απλό και κατανοητό λόγο, που αγγίζει (ιδιαίτερα συναισθηματικά) τον ακροατή ή τον αναγνώστη.
6.- Υιοθετεί αρκετά συχνά, αφ’ ενός ένα αλάθητο μανιχαϊστικό μοντέλο που προσομοιάζει επίσης στον πολιτικό λαϊκισμό (καλοί-κακοί, εμείς-άλλοι, ελίτ-λαός, συμφέροντα-κοινωνία κλπ.) και αφ’ ετέρου την κατάλληλη δόση επαναστατικότητας, αποκάλυψης και αντίστασης εναντίον του κάθε «κατεστημένου» (πολιτικού, επιχειρηματικού, επιστημονικού κλπ.), αλλά και υπέρ ή κατά (ανάλογα σε ποιους απευθύνεται) της «πολιτικής ορθότητας».
7.- Δημιουργεί βιβλία–bestsellers, με μεγάλους αριθμούς πιστών οπαδών και «followers», καθώς συχνά τους «επιβεβαιώνει», η και τους κολακεύει, προσθέτοντας επιστημονικό κύρος στις απόψεις τους, εφοδιάζοντας τους με επιχειρήματα και νέο και πρόσφορο υλικό.
8.- Έχει συνακόλουθα μεγάλη εμπορική επιτυχία, η οποία προκαλεί και αναπαράγει ακόμα μεγαλύτερη εμπορική αξιοποίηση και φυσικά μεγάλη προβολή από τα media, που έχουν «μεγάλη μύτη» σε ό,τι «πουλάει» (αναλογισθείτε τους stars των media στην πρόσφατη μνημονιακή εποχή) .
9.- Στηρίζεται στην «απόλυτη» συνταγή επιτυχίας: Εύκολη, γρήγορη, και απλουστευτική επιστημονική (αν και συχνότερα είναι επιστημονικοφανής) γνώση.
10.- Υπάρχει βέβαια και το ΕΥΤΥΧΩΣ! Ευτυχώς λοιπόν, αφού περάσει η «μόδα» τους, τα best-sellers αυτά ουδεμία επίδραση ασκούν πλέον, ούτε κανένα αποτύπωμα αφήνουν στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Προσφέρουν βέβαια διασημότητα και οικονομικό όφελος στους εκφραστές τους και πολλά κέρδη στους επαγγελματίες διαφημιστές και εκδότες τους.
Το δεύτερο επίπεδο αφορά τα κίνητρα των εκφραστών του. Τα κατά τη γνώμη μας κυρίαρχα κίνητρά τους ενδεικτικά είναι (και χωρίς να σημαίνει ότι όλα αυτά ισχύουν για όλους): Ναρκισσισμός, δημοφιλία, αναγνωρισιμότητα, διασημότητα, εξουσία, κύρος, επιστημονικός εγωισμός, εμμονή στην ανάδειξη-υποστήριξη-προβολή και επιβολή απόψεων και θεωριών τους (μερικές φορές ακόμα και σε παρανοϊκό επίπεδο), έμμεσος τρόπος προώθησής τους σε επιστημονικούς και συχνά άλλους «θώκους», παντογνωσία (επειδή είναι σημαντικοί στον τομέα τους, αποκτούν την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζουν τα πάντα), οικονομικό όφελος κ.ά.
Το τρίτο αφορά την καθαρά επιστημονική του διάσταση, το θέμα δηλαδή των συχνών εμφανίσεων στα media και τον μεγάλο αριθμό επιστημονικών αναφορών (Googlescholars). Φαίνεται ότι οι περισσότεροι επιστήμονες που χαρακτηρίζονται από «Επιστημονικό Λαϊκισμό» κατέχονται από το Σύνδρομο του «Διάσημου Διανοούμενου» (IntellectualCelebritySyndrome). Αυτό που φαίνεται να τους απασχολεί ιδιαίτερα, είναι πρώτον, η μεγάλη δημοσιότητα και η εμφάνισή τους στα Κοινωνικά Δίκτυα και δεύτερον, ο μεγάλος αριθμός επιστημονικών αναφορών.
Το δυσάρεστο βέβαια για τους περισσότερους από αυτούς, είναι ότι οκτώ στις δέκα συχνότερα αναφερόμενες εργασίες όλων των εποχών, έχουν πολύ μικρή επιστημονική αξία. Το θέμα δηλαδή είναι τόσο οι Δημόσιες Εμφανίσεις τους, όσο και οι Επιστημονικές Αναφορές τους, να συνοδεύονται από σημαντική επιστημονική προσφορά. Τι όμως κι αν αυτό δεν συμβαίνει και το όνομά τους δεν γράφεται με χρυσά γράμματα στην επιστημονική ιστορία; «Μακροχρονίως, θα είμαστε όλοι νεκροί», είχε πει πολύ σοφά ο J.M.Keynes. Στο παρόν όμως και στο σύντομο μέλλον, η επικοινωνιακή τους «δεινότητα» και οι έξυπνοι και ευρηματικοί τίτλοι των δημοσιεύσεών τους, φαίνεται να πραγματοποιούν τις επιδιώξεις τους, σε αντίθεση με το κακό που έχει γίνει στην κοινωνία, στην οικονομία και ο σε βάθος χρόνου τραυματισμός του επιστημονικού κύρους!
Η Πρόβλεψη του Μέλλοντος
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του «Επιστημονικού Λαϊκισμού», είναι ο χρόνος αναφοράς. Τα περισσότερα θέματα τους αφορούν το μέλλον. Πολύ λιγότερα το παρόν και κάποιες φορές όταν αναφέρονται στο παρελθόν, χρησιμοποιούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να προσδοθεί αληθοφάνεια στις προβλέψεις του μέλλοντος. Συχνά οι αναφορές στο παρελθόν είναι αποκομμένες από το ευρύτερο ιστορικό τους περιβάλλον ή έχουν λογικά κενά, χρονικά άλματα και αυθαίρετα επιστημονικά συμπεράσματα.
Γιατί λοιπόν κυρίως στο μέλλον; Την απάντηση σε σημαντικό βαθμό τη δίνουμε στην αρχή του άρθρου. Ποιος αλήθεια στη γη δεν θα ήθελε να προβλέψει το μέλλον και όσα θα του αποκαλυφθούν για το μέλλον, να ταυτίζονται με τις ελπίδες, τις ιδέες και απόψεις του; Σε τελευταία ανάλυση, η πρόβλεψη του μέλλοντος είναι ανέξοδη. Ακόμα και όταν το μέλλον γίνει πια παρόν και οι προβλέψεις έχουν διαψευστεί, ε, ποιος νοιάζεται τότε…
Με τους «προφήτες» αυτούς συστρατεύονται συχνά και αρκετοί «Στρατευμένοι Διανοούμενοι», αλλά και αρκετοί εκ φύσεως ή εξ’ επαγγέλματος «Πνευματικοί Προβοκάτορες» και «Αντιρρησίες». Τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά τους, είναι η αποκάλυψη του «αληθινού» εφιαλτικού προσώπου της τεχνοεπιστήμης και η ενίσχυση της τεχνοφοβίας, φαινόμενα που έχει αναδείξει ο Καθηγητής Κ. Χατζημπίρος, καθώς και η σφοδρή αντίθεση (αν όχι και το μίσος) εναντίον του κόσμου που ζούμε σήμερα. Εξάλλου, για όλα τα κακά του κόσμου ευθύνεται –ποιος άλλος;– η Παγκοσμιοποίηση!Τι κι αν «η μοίρα των ιδεών είναι ο εκφυλισμός τους, όταν μετατρέπεται σε χρηστική ιδεολογία», όπως έχει αναφέρει χαρακτηριστικά ο Χ. Τσούκας.
Γιατί Συμβαίνει Αυτό
Πρώτον, έχει αποδειχθεί ιστορικά και επιστημονικά, ότι οι προβλέψεις πέφτουν στην συντριπτική τους πλειοψηφία έξω! Σχεδόν πάντα έρχεται ο κατά ο τον N.N.Taleb, «Μαύρος Κύκνος», να φέρει αυτό που ονομάζουμε «αναπάντεχο μέλλον». Και αν βέβαια ο κύκνος ήταν άσπρος, θα το γνωρίζαμε. Έλα ντε που σχεδόν πάντα είναι μαύρος όμως…
Ο K.Popper έχει αναφερθεί στο μάταιο, αλλά και επικίνδυνο της πρόβλεψης της ανθρώπινης ιστορίας. Η πρόβλεψη σε ό,τι υπόκειται σε αυστηρούς φυσικούς νόμους είναι δυνατή, αλλά είναι αδύνατη η πρόβλεψη της ανθρώπινης πορείας, που διέπεται από την ελεύθερη βούληση και το τυχαίο της ανθρώπινης δράσης, κατά τον Καθηγητή Π. Ιωακειμίδη.
Δεύτερον, όσο κι αν φαίνεται σχεδόν απίστευτο, το βιβλίο FACTFULNESS, των H. Rosling, D. Rosling και A. Ronnlund, αναδεικνύει το γεγονός ότι καταξιωμένοι επιστήμονες και βασικοί παράγοντες σε κέντρα λήψης αποφάσεων παγκοσμίως, έχουν συχνά άγνοια για το τι συμβαίνει πραγματικά στον κόσμο, ανεξάρτητα αν είναι κορυφές στον τομέα εξειδίκευσής τους. Μοιραία, συνεπώς, όταν κάποιος έχει εσφαλμένη εικόνα για τον κόσμο, θα προβαίνει συστηματικά σε εσφαλμένες εικασίες. Η ερμηνεία που δίνεται γι΄αυτό, αφορά κυρίως τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου μας.
Και τι γνωρίζουμε από την επιστήμη της Ψυχολογίας; Ότι οι άνθρωποι –ίσως και ευτυχώς, αλλά όχι πάντα– δεν σκέφτονται όπως μια λογική μηχανή. Σίγουρα λαμβάνουν υπ’ όψη τους την αλήθεια των δεδομένων. Παράλληλα όμως, επηρεάζονται και από τις προηγούμενες γνώσεις και πεποιθήσεις τους.
Φαίνεται όμως, ότι όταν αναγκάζονται να συνάγουν ένα συμπέρασμα, κυριαρχεί συνήθως η προκατάληψη υπέρ των προϋπαρχουσών πεποιθήσεων, έναντι των νέων δεδομένων. Επιβεβαιώνοντας μάλιστα τη θεωρία ιεράρχησης των ανθρώπινων αναγκών του A. Maslow (όπου η ανάγκη της ασφάλειας, του ανήκειν και της επιβεβαίωσης του «εγώ» αποτελούν σημαντικότατες ανθρώπινες ανάγκες).
Το περίφημο Πείραμα του B. Forer (Barnumeffect) εξηγεί επίσης την ευρεία αποδοχή διαφόρων συστημάτων «μεταφυσικής» καθώς και πρόβλεψης του μέλλοντος. Σύμφωνα με το πείραμα αυτό, οι άνθρωποι συνήθως αρέσκονται να κολακεύονται, να υιοθετούν και να ταυτίζονται, με απόψεις και θέσεις που πιστεύουν ότι τους αφορούν προσωπικά.
Σύμφωνα επίσης με το βιβλίο της M. Hefferman «Unchartered: HowtoHaptheFutureTogether», ο άνθρωπος είναι εθισμένος στην ανάγκη της πρόβλεψης, μην αντέχοντας την αβεβαιότητα. Δυστυχώς (ή και ευτυχώς), παρά την τεράστια επιστημονική πρόοδο, η πρόβλεψη του μέλλοντος με επιστημονική εγκυρότητα είναι αδύνατη. Η πρόβλεψη δηλαδή που προσδιορίζει τον τόπο, το χρόνο, τις λεπτομέρειες και κυρίως το ίδιο το απρόβλεπτο γεγονός!
Δεν χρειάζεται βέβαια ούτε μαντική ικανότητα, ούτε μεγάλη επιστημονική γνώση για να φαντασθούμε ποια είναι τα πιθανά παγκόσμια προβλήματα στον κόσμο μας: Η πιθανότητα μιας πανδημίας, ενός παγκοσμίου πολέμου, μιας τεράστιας περιβαλλοντικής καταστροφής, ενός απρόβλεπτου μεγάλου γεωλογικού φαινομένου, μιας χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης, της ακραίας φτώχιας και κατ’ επέκτασιν των μεταναστευτικών ροών εξαιτίας όλων σχεδόν των παραπάνω. Ποιος μπορεί να προβλέψει με κάθε λεπτομέρεια τόσο κάποια από τα παραπάνω πιθανά παγκόσμια προβλήματα, όσο και ένα νέο άγνωστο και απρόβλεπτο γεγονός;
Είναι αυτονόητο και απαραίτητο σε κάθε τομέα της ζωής, προσωπικό, οικογενειακό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, να γίνονται προϋπολογισμοί, προγραμματισμοί και σχεδιασμοί, οι οποίοι βασίζονται σε ποικιλία εναλλακτικών προβλέψεων.
Εδώ όμως δεν μιλάμε για κάτι τέτοιο, εδώ μιλάμε για έναν τρόπο «απόλυτης» πρόβλεψης του μέλλοντος, που χαρακτηρίζεται από μεγάλη σιγουριά και σχεδόν απόλυτη έλλειψη αμφιβολίας.
Υιοθετώντας το ευρύτερο πνεύμα του φιλοσοφικού ρεύματος, του επονομαζόμενου «Falibilism», σύμφωνα με το οποίο δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα, θεωρούμε ότι επιστημονικά και ηθικά ορθόν είναι να είμαστε ανοιχτοί σε όλες τις επιστημονικές θεωρίες, υπό τον βάσανο της αμφιβολίας, βέβαια. Θα ήταν χρήσιμο να μην ξεχνάμε ότι αυτή η αίσθηση «αμφιβολίας» αποτέλεσε τη βάση στην οποία οικοδομήθηκε η επιστήμη από τους Αρχαίους Έλληνες!
Εδώ ακριβώς εδράζεται και η κριτική που ασκείται στον «επιστημονικό λαϊκισμό».
Η Επίδραση του Διαδικτύου
Μπορεί η λαϊκή σοφία να μας διδάσκει ότι «όταν ο άνθρωπος κάνει σχέδια, ο Θεός γελάει», όπως ένας μεγάλος αριθμός θιασωτών των κοινωνικών δικτύων διαφωνεί. Ίσως γι’ αυτό και ο Ουμπέρτο Έκο είχε δηλώσει: «Τα κοινωνικά δίκτυα δίνουν σε λεγεώνες ηλιθίων το δικαίωμα να μιλούν, ενώ μέχρι τώρα έλεγαν τις βλακείες τους στο μπαρ, μετά από ένα ποτήρι κρασί, χωρίς να βλάπτουν την κοινωνία. Μετά βέβαια, οι βλακείες τους ήταν καταδικασμένες στη σιωπή, ενώ τώρα έχουν το ίδιο δικαίωμα να μιλούν όπως ένας κάτοχος Βραβείου Νόμπελ. Πρόκειται για την επέλαση των ηλιθίων!...»
Τα κοινωνικά δίκτυα βέβαια, χωρίς να αναιρείται η αξία και η χρησιμότητά τους κατά τα άλλα, αποτελούν τον κυρίαρχο λόγο που, τόσο ο ανορθολογισμός και η παραπληροφόρηση, όσο και ο «Επιστημονικός Λαϊκισμός», έχουν τόση πέραση. Τι κι αν εδώ και χρόνια σχετική έρευνα του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ μας αποκάλυψε ότι το 93% (!) των πληροφοριών που διακινούνται στο διαδίκτυο είναι ψευδείς, παραποιημένες ή ανακριβείς! Το δυσάρεστο γεγονός είναι ότι η ψευδοεπιστήμη διεκδικεί κοινωνικό ρόλο και «Επιστημονικός Λαϊκισμός» όλο και περισσότερους οπαδούς!
Οι Συνέπειες στην Οικονομία
Ας δούμε όμως και τις σημαντικές αρνητικές του συνέπειες στην οικονομία.
Ηοικονομία, επί παραδείγματι, αποτελεί ένα πολύπλοκο, απρόβλεπτο, διαρκώς εναλλασσόμενο, ρευστό, απόλυτα δυναμικό σύστημα, καθώς σχετίζεται με άπειρους παράγοντες (πολλοί των οποίων δεν μπορεί να είναι προβλέψιμοι, όπως π.χ. καιρικά και φυσικά φαινόμενα, πανδημίες, πολεμικές συρράξεις, πολιτικές εξελίξεις κ.λπ.). Πάνω από όλα όμως σχετίζεται με τον πιο απρόβλεπτο από όλους τους παράγοντες, τονανθρώπινο! Απληστία, άγνοια, επιπολαιότητα, φιλοδοξία, εγωισμός, ιδεοληψία, φανατισμός, συμφέρον, ατολμία, φόβος, είναι ένα μικρό ενδεικτικό δείγμα ανθρώπινων συναισθημάτων που μπορούν να επηρεάσουν καθοριστικά τις οικονομικές εξελίξεις. Ας σκεφτούμε ότι τα ίδια αυτά συναισθήματα μπορεί να επηρεάσουν από τον πιο απλό πολίτη έως τον πιο ισχυρό ηγέτη!...
Ένας από τους σημαντικότερους λόγους αποτυχίας των εκ του «Επιστημονικού Λαϊκισμού» προερχομένων προβλέψεων, αφορά το γεγονός ότι κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ή να ερμηνεύσει το «όλον». Δυστυχώς, πολλοί είναι περιχαρακωμένοι στον «εγωτισμό» τους και δεν θέλουν ή δεν μπορούν να δουν αυτό που συμβαίνει «εδώ και τώρα» στο πλαίσιο και τις συνθήκες που συμβαίνει, χωρίς να το επηρεάζουν µε τις δικές τους «προβολές» της πραγματικότητας. Για τους παραπάνω λόγους, οδηγούνται συχνά από µία «ντετερμινιστική» θεώρηση των πραγμάτων, µε τη λογική του αιτίου και του αιτιατού: «Αν κάνετε αυτό, θα γίνει εκείνο».
Η παγκοσμιοποίηση και η επιταχυνόμενη ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιουργούν ένα δυναμικό τοπίο μεταβολών που βιώνουμε μέσα από μεγάλες και μικρές αλλαγές. Συγκρίνετε το σήμερα µε το τι υπήρχε και ίσχυε πριν δέκα χρόνια, σε όποιον τομέα θέλετε, και μετρήστε τις αλλαγές. Επίσης, σημειώστε αυτές που πριν γίνουν είχαν προβλεφθεί. Η λίστα σας θα είναι σχεδόν άδεια. Οι αλλαγές θα συνεχιστούν, μάλιστα µε ταχύτερο ρυθμό, και πάντα απρόβλεπτες. Με βεβαιότητα µπορούµε να πούμε ότι ανατέλλει ένας νέος κόσμος, όπου η καθημερινότητα θα είναι διαφορετική από ό,τι έχουμε συνηθίσει, όπου θα επικρατεί η αβεβαιότητα και οι αναταράξεις. Ενώ πάντα υπήρχε αβεβαιότητα σε πολλά θέματα, εντούτοις, κατά κανόνα, το χθες έμοιαζε µε το αύριο. Αυτό πλέον δεν θα ισχύει. Ζούμε το τέλος της βεβαιότητας και της προβλεψιµότητας και µπαίνουµε σε αυτό που ονομάζεται «New Normal», για να υπογραµµίζεται η καθιέρωση νέων κανόνων και τάσεων. Ο θεωρούμενος μάλιστα ως κορυφή στον τομέα των προβλέψεων Έλληνας Καθηγητής Σπύρος Μακριδάκης σημειώνει χαρακτηριστικά ότι «μειώνουμε σημαντικά το ρίσκο, αν μειώσουμε τον βαθμό βεβαιότητας στις προβλέψεις».
Ο H.Minsky και η σχολή του (των αποκαλουμένων µετα-κεϊνσιανών), όσο και οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι της «αυστριακής» σχολής έχουν την ίδια ανάλυση – µε τη διαφορά ότι η πρώτη ομάδα συνιστά να υπάρχει κρατική παρέμβαση, προκειμένου να ομαλοποιείται ο οικονομικός κύκλος, ενώ η δεύτερη πιστεύει ότι τέτοια θέματα δεν θα πρέπει να αφήνονται στα χέρια δημόσιων υπαλλήλων.
Ενώ οι δύο αυτές σχολές δείχνουν να μάχονται η µία την άλλη, και οι δύο δίνουν έμφαση στη θεμελιώδη αβεβαιότητα των πραγμάτων και στέκονται µακριά από τον κεντρικό κορμό των σχολών των οικονομολόγων (αν και διαθέτουν πολλούς οπαδούς µμεταξύ επιχειρηματιών και µη ακαδημαϊκών). ?ιόλου περίεργο ότι αυτή η έμφαση στη θεμελιώδη αβεβαιότητα διαταράσσει όλους εκείνους που αποτυγχάνουν στις προβλέψεις τους, όπως συνέβη και µε την Ελλάδα, την παγκόσμια φούσκα του 2008 και την κρίση του κορωνοϊού σήμερα.
Βλέπουμε λοιπόν εδώ, πόσες σημαντικές βλάβες μπορούν να επιφέρουν στην οικονομία, όχι τόσο ο ανορθολογισμός που κυριαρχεί στο μεγάλο «καφενείο» των κοινωνικών δικτύων, όσο ο «Επιστημονικός λαϊκισμός».
Ας απαριθμήσουμε μερικές από αυτές:
Εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στην Επιστήμη, στις Συναλλαγές, στις Μεταρρυθμίσεις, στην Τεχνολογία, στην «Διαδικτυακή» ζωή (ηλεκτρονικό εμπόριο, εργασία και εκπαίδευση εξ αποστάσεως κλπ.), σε υγειονομικούς κανόνες (υγιεινή, φάρμακα, εμβολιασμοί, προληπτική ιατρική, όπως και υιοθέτηση «κομπογιαννίτικων» μεθόδων).
Ανθυγιεινές διατροφικές συνήθειες, αντιπαραγωγικές καταναλωτικές συνήθειες, αδικαιολόγητο μποϊκοτάζ σε προϊόντα και υπηρεσίες, υιοθέτηση αναληθών δημοσιευμάτων η συκοφαντικών φημών εις βάρος επιχειρήσεων και φορέων που σχετίζονται με την οικονομία.
Επίδραση στην Αποταμίευση, στα Συναλλακτικά Ήθη, στη Χρηματοπιστωτική Πίστη, στην Χρηματιστηριακή Αγορά, σε τομείς της Οικονομίας όπως Τουρισμός, Ενέργεια, Μεταφορές, Βιομηχανία, ακόμα και δυναμική αντίσταση σε απόλυτα ασφαλή και κοινωνικά και οικονομικά επωφελή Δημόσια ή Ιδιωτικά έργα…
Ο κατάλογος ατελείωτος, αγγίζει δυστυχώς όλες σχεδόν τις πτυχές της οικονομικής ζωής…
Η Ευθύνη της Επιστήμης
Ακολουθώντας τον «καθαρό λόγο» του I.Kant, όπου ο νους του ανθρώπου είναι ένα όργανο που μεταμορφώνει τη χαοτική πολλαπλότητα της εμπειρίας σε εύτακτη ενότητα σκέψης, μπορούμε να έχουμε ως οδηγό μας για μια αυθεντικά επιστημονική και όχι λαϊκίστικη προσέγγιση, αυτό που μας λέει ο Καθηγητής Φιλοσοφίας Α. Νεχαμάς: «Προσωπική σκέψη χωρίς όραμα είναι τυφλή, όραμα χωρίς προσωπική σκέψη είναι κενό». Εδώ μάλιστα, τίθεται το τεράστιο ηθικό θέμα της «επιστημονικής ευθύνης».
Και αυτή η ευθύνη δεν αφορά ούτε περιορισμό της ελευθερίας του επιστημονικού λόγου, ούτε λογοκρισία, ούτε χειραγώγηση. Ούτε βέβαια ταυτίζουμε τον ορθολογισμό με την πνευματικότητα και το ατομικό επιστημονικό όραμα. Αυτή η ευθύνη όμως, αφορά τα κατά τον Σωκράτη τρία ερωτήματα που οφείλει να θέτει ο κάθε επιστήμονας:
Είναι αληθές; Είναι ηθικό; Είναι χρήσιμο;
Και όπως τονίζει η Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης Β. Κιντή, η πανδημία του κορωνοϊού ανέδειξε πολλά θέματα που αφορούν την επιστήμη: τη διεθνή συνεργασία, τη διεπιστημονικότητα, τη βεβαιότητα (όπου οι λιγότερο σοβαροί επιστήμονες εκφράζονται με απόλυτη βεβαιότητα, έχουν απαντήσεις για όλα και συστήνουν συνήθως απλές και εύκολες λύσεις), τις συνωμοσιολογίες θεωρίες, το τεράστιο πλήθος νέων δεδομένων, τη σχέση επιστήμης και αγοράς, τη σχέση επιστήμης και θρησκείας, την επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων και τέλος, την ηθική της Επιστήμης. Σχεδόν όλα τα θέματα δηλαδή που «δοκιμάζονται» από τον «Επιστημονικό Λαϊκισμό».
Αντιμετωπίζοντας τον «Επιστημονικό Λαϊκισμό»
Η μάχη εναντίον του «Επιστημονικού Λαϊκισμού» δεν θα τελειώσει ποτέ. Πάντα ένα μέρος της κοινωνίας θα συγκινείται απ’ αυτόν. Τι θέλουμε όμως και τι πρέπει να κάνουμε όλοι μας;
Σε ακραία τουλάχιστον φαινόμενα «επιστημονικού λαϊκισμού», όταν μάλιστα αυτά ξεπερνούν τα όρια της νομιμότητας και προκαλούν κίνδυνο στην κοινωνία, σίγουρα υπάρχει ένα επαρκές νομικό καθεστώς. Δεν αρκεί αυτό όμως. Χρειάζεται παράλληλα εγρήγορση και άμεση αντίδραση από πλευράς πολιτείας και επιστημονικής κοινότητας. Τα κλειδιά όμως της επιτυχίας στον αγώνα εναντίον του «επιστημονικού λαϊκισμού», δεν είναι άλλα από την εγρήγορση, την ταχύτητα, την ευθύνη και το θάρρος!
Με βάση τα παραπάνω, ο αγώνας αυτός βασίζεται σε τρεις κρίσιμους παράγοντες:
Πρώτον την ανάπτυξη ατομικής ευθύνης των μελών της κοινωνίας, προκειμένου να ελέγχουν την αξιοπιστία και τις πηγές των εκφραστών του «επιστημονικού λαϊκισμού».
Δεύτερον, την ενημέρωση και εκπαίδευση των μελών της κοινωνίας, προκειμένου να λειτουργούν τόσο με κριτικό πνεύμα, όσο και το να υιοθετούν μια στάση ελέγχου της αξιοπιστίας των πληροφοριών.
Τρίτον και σημαντικότερο ίσως, την υιοθέτηση των «κλειδιών» της εγρήγορσης, ταχύτητας, ευθύνης και θάρρους από Οργανισμούς και Φορείς που εκπροσωπούν την Οικονομία, την Κοινωνία των Πολιτών και την ίδια την Επιστημονική Κοινότητα, προκειμένου να αντιμετωπίσουν έγκαιρα, αποφασιστικά και αποτελεσματικά τις προκλήσεις του «επιστημονικού λαϊκισμού», δίνοντας μεγάλο βάρος στον Δημόσιο Λόγο!
Συμπεράσματα:
Πρώτον, το γεγονός ότι κάποιος είναι επιστήμονας, δεν σημαίνει ότι δεν είναι άνθρωπος, με προτερήματα και ελαττώματα.
Δεύτερον, το επιστημονικό κύρος έχει μεγάλη ισχύ στο να επηρεάζει θετικά η αρνητικά τους ανθρώπους.
Τρίτον, επειδή η ζωή έχει μεγαλύτερη φαντασία από εμάς, το μέλλον είναι συνήθως καλύτερο απ’ όσο πιστεύουμε και χειρότερο απ’ όσο φανταζόμαστε!
Τέταρτον, γι’ αυτούς τους παραπάνω λόγους, έχουμε όλοι τεράστια ευθύνη στο να σταθούμε θαρραλέα απέναντι στο φαινόμενο του «επιστημονικού λαϊκισμού», ιδιαίτερα σε εποχές μεγάλων κρίσεων, όπως η σημερινή!
*Aναπλ. Αντιπρόεδρος του ΣΕΛΠΕ, Επικ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Νεάπολις Κύπρου και Οργανωσιακός Coach& συγγραφέας, και συγγραφείς του βιβλίου «Το Παγωμένο Μέλλον. Εθνικές Συναρτήσεις και Ασυναρτησίες»
