των Maria Mendiluce και Jose Siri
Ο COVID-19 δεν ήταν απλά μια αναμενόμενη κρίση - είχε προβλεφθεί. Διάφορες επίσημες οδηγίες περί ετοιμότητας και αντιμετώπισης πανδημιών, από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και από άλλους, επισημαίνουν ότι πράγματι έγινε αντιληπτή η απειλή. Στις ΗΠΑ, όπου, επί του παρόντος, υπάρχουν πολύ περισσότερα κρούσματα και θάνατοι από οποιαδήποτε άλλη χώρα, η διακυβέρνηση Obama άφησε, μάταια, για την επερχόμενη κυβέρνηση ένα «σχέδιο στρατηγικής» 69 σελίδων, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Στο μεταξύ, οι μυθιστορηματικές φαντασιώσεις για παγκόσμιες πανδημίες βρίσκονται, επί δεκαετίες, στο λαϊκό υποσυνείδητο .
Παρά τις προειδοποιήσεις αυτές, υπάρχουν κατανοητοί - αν όχι αποδεκτοί - λόγοι για τη σημαντική αποτυχία στην προετοιμασία, και στη διαχείριση, σε αρχικό στάδιο, της κρίσης του COVID-19. Μεταξύ άλλων, σχετίζονται με τα λίγα ενδεχόμενα εμφάνισης πανδημίας σε οποιοδήποτε δεδομένο έτος, με τους ανταγωνιστικούς κινδύνους και ευκαιρίες, και με τα περιορισμένα και επισφαλή στοιχεία, κατά τις πρώτες δύσκολες ημέρες. Ωστόσο, αν και ο δρόμος προς τον έλεγχο και τον περιορισμό του κορονοϊού είναι αβέβαιος και γεμάτος δύσκολες επιλογές, υπάρχουν σημάδια ελπίδας. Οι χώρες αποδεικνύουν ότι είναι δυνατόν να εξομαλυνθεί η καμπύλη και σε ορισμένες περιπτώσεις να εξαλειφθεί ο ιός. Η αξιοποίηση της συλλογικής επινοητικότητας της ανθρωπότητας, σίγουρα θα βοηθήσει στην έξοδο από την δυσκολία αυτή.
Ωστόσο, το πιο ανησυχητικό σχετικά με τον COVID-19 δεν είναι ο ίδιος ο ιός, αλλά -πολύ περισσότερο- ίσως είναι προάγγελος των μελλοντικών εξελίξεων. Η κλιματική αλλαγή, η οποία παραδόξως είναι δικό μας δημιούργημα, πρόκειται να είναι η χειρότερη κρίση της εποχής μας. Εάν δεν συνειδητοποιήσουμε τη συλλογική μας ευθύνη και αδυναμία ως προς τις σωστές αντιδράσεις, οι συνέπειες θα είναι καθοριστικές για τις ανθρώπινες ζωές και τον πολιτισμό, για χιλιετίες.
COVID-19 και Κλίμα
Υπάρχουν σαφείς σχέσεις μεταξύ του COVID-19 και της κλιματικής κρίσης. Αρχικώς, η κλιματική αλλαγή αυξάνει την πιθανότητα πανδημιών τύπου COVID, μέσω αλλαγών στα οικοσυστήματα φορέων ασθενειών, επί παραδείγματι, είτε μέσω αυξημένης επαφής μεταξύ των διαφόρων ειδών, ως αποτέλεσμα της αποψίλωσης των δασών.
Το σημαντικότερο είναι ότι αυξάνει την πιθανότητα αλυσιδωτών καταστροφών. Στην περίπτωση του COVID-19, οι επιπτώσεις στην υγεία δεν θα σταματήσουν από μόνες τους, αλλά θα ενισχυθούν από την ευρεία οικονομική και κοινωνική ύφεση. Βραχυπρόθεσμα, μας εκθέτει σε αυξημένους κινδύνους. Το προηγούμενο έτος, παρατηρήθηκαν καταστροφικά κύματα θερμότητας στην Ευρώπη, πρωτοφανείς πυρκαγιές στην Αυστραλία, χιλιάδες θάνατοι λόγω του κυκλώνα Idai στα νοτιοανατολικά παράλια της Αφρικής, και πλήθος άλλων ακραίων καιρικών φαινομένων. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι το 2020 δεν θα προκαλέσει παρόμοια σοκ σε κοινωνίες που είναι πλέον παραλυμένες από τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, με ανεπαρκείς δυνατότητες διαχείρισης έκτακτων συνθηκών και με εξαντλημένα υγειονομικά συστήματα. Μελλοντικά, ο COVID-19 θα έχει σοβαρές συνέπειες στη σωματική και ψυχική υγεία λόγω της επίδρασής του στην παγκόσμια οικονομία, στα παγκόσμια και περιφερειακά συστήματα τροφίμων και στους διαθέσιμους πόρους για την αντιμετώπιση καταστροφών και για την κοινωνική προστασία. Η Παγκόσμια Τράπεζα, επί του παρόντος, εκτιμά ότι, το 2020, 40-60 εκατομμύρια άνθρωποι θα οδηγηθούν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας, στην απώλεια περίπου τριών ετών προόδου μείωσης της φτώχειας.
Ομοίως, η κλιματική αλλαγή θα δημιουργήσει συνθήκες που θα επιδεινώνονται και θα εξαπλώνονται, από πολλαπλές μικρής έκτασης αποτυχίες μέχρι και σε συγκρούσεις που οφείλονται σε κλιματικές και προσφυγικές κρίσεις. Ο COVID-19 είναι για πολλούς λόγους πρωτοφανής, αλλά η κλιματική αλλαγή απειλεί να προκαλέσει σοκ μεγαλύτερου μεγέθους που θα διαρκέσει για πολύ, όπως επισημαίνεται στην ειδική έκθεση της IPCC περί υπερθέρμανσης του πλανήτη κατά 1,5 °C. Χωρίς σημαντική δράση, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης στην υγεία και την οικονομία θα πληθαίνουν κάθε χρόνο. Για παράδειγμα, η ίδια η θερμότητα μπορεί να κοστίσει στις παγκόσμιες οικονομίες περισσότερα από 2 τρισεκατομμύρια δολάρια έως το 2030, με απώλειες σε ορισμένες χώρες του 6%, ή και περισσότερο, του ΑΕΠ τους. Ας μην πηγαίνουμε μακριά, ο ΠΟΥ προειδοποιεί ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση - από πηγές που συμβάλλουν επίσης σημαντικά στην κλιματική κρίση - κόστισε 2,9 τρισεκατομμύρια δολάρια, ήτοι 3,3% του παγκόσμιου ΑΕΠ, μέσα σε έναν χρόνο (2018) και οδήγησε σε περίπου 1,8 δισεκατομμύρια ημέρες απουσίας από την εργασία.
Η διάδραση του COVID-19 και του κλίματος είναι περίπλοκη. Μερικοί από τους παράγοντες που προκαλούν την κλιματική αλλαγή επιδεινώνουν επίσης την πανδημία - για παράδειγμα, τα αποτελέσματα της μόλυνσης είναι πιο σοβαρά σε περιοχές όπου οι πληθυσμοί έχουν εκτεθεί σε ατμοσφαιρική ρύπανση. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη. Η ατμοσφαιρική ρύπανση ευθύνεται για επτά εκατομμύρια πρόωρους θανάτους ετησίως, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, συχνά ως παράγοντας κινδύνου σε άλλες περιπτώσεις. Πράγματι, γνωρίζουμε από καιρό ότι πολλοί από τους κύριους παράγοντες της κλιματικής αλλαγής έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία.
Από την άλλη μεριά, η αντίδραση στην πανδημία οδήγησε σε απότομες πτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, ο καθαρότερος αέρας κατά τη διάρκεια της κρίσης συνέβαλλε στο να αποφευχθούν 11.000 θάνατοι στην Ευρώπη. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου προβλέπεται να μειωθούν κατά 5,5% φέτος, ως συνέπεια του περιορισμού 3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων στο σπίτι και της ανάλογης οικονομικής κρίσης. Και όμως, ακόμη και αυτή η τεράστια μείωση - η οποία είναι σαφώς προσωρινή - δεν θα οδηγήσει στον περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη στους 1,5 °C. Σύμφωνα με πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, αυτό θα απαιτούσε μείωση σε ποσοστό 7,6% ,ετησίως. Οι μετασχηματισμοί που απαιτούνται είναι πραγματικά κολοσσιαίοι.
Λόγοι για αισιοδοξία
Υπάρχει όμως μια λάμψη ελπίδας. Γιατί εάν ο COVID-19 αποτελεί παράδειγμα προειδοποίησης, είναι επίσης ένα σύντομο μάθημα. Μάθημα ως προς τις ατομικές και συλλογικές καινοτομίες μας, ώστε να ανταποκριθούμε και να προσαρμοστούμε σε αυτήν την κρίση, στη συνεκτικότητα που την καθιστά κοινή εμπειρία, και ίσως -πάνω απ’ όλα- στην εξέλιξη της υγείας με έμφαση στον νου, καθώς νέες επιλογές εμφανίζονται ως δυνατές και πολλά υποσχόμενες.
Ο COVID-19 οδήγησε σε πολλά πειράματα. Έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν, εργάζονται και κινούνται, τις σχέσεις τους με την κυβέρνηση και την εργασία, και σε ορισμένες περιπτώσεις έχει διαμορφώσει ταχέως τα υπάρχοντα πρότυπα. Για να αναφέρουμε μερικά, η εργασία από απόσταση αποτελεί πλέον κανόνα: οι περισσότερες αγορές γίνονται διαδικτυακά, οι πόλεις πειραματίζονται με τη διαμόρφωση δρόμων ώστε να είναι φιλικοί για περπάτημα και ποδηλασία, και τα διεθνή ταξίδια έχουν σχεδόν σταματήσει - αν και προσωρινά.
Αυτού του είδους προοδευτικές εργασίες θα σταματήσουν κάποια στιγμή, αλλά θα αφήσουν το σημάδι τους στη ζωή των ανθρώπων και στον μετα-κορονοϊό κόσμο, με μη προβλεπόμενους τρόπους.
Ήδη, απαιτείται μια άμεση έκτακτη συμφωνία ως κινητήριος δύναμη για την καταπολέμηση των οικονομικών συνεπειών της πανδημίας ώστε να χαραχτεί μια πιο υγιής πορεία για το μέλλον, καθώς έχουμε ευθύνη να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά. Σε μεγάλο βαθμό, αυτή η άποψη είναι αποδεχτή από μεγάλο μέρος της επιχειρηματικής κοινότητας, η οποία αναγνωρίζει ότι ο συνήθης τρόπος λειτουργίας είναι μη βιώσιμος, ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να λειτουργούμε όπως στο παρελθόν και ότι η νέα κανονικότητα πρέπει να θέσει στο επίκεντρο την υγεία των ανθρώπων και του πλανήτη.
Μέχρι σήμερα, περισσότερες από 700 εταιρείες παγκοσμίως έχουν αποστείλει πλήθος ανοιχτών επιστολών προς παγκόσμιους ηγέτες, καλώντας τους να διασφαλίσουν ότι τα πακέτα οικονομικών κινήτρων θα αντιμετωπίσουν τόσο τις επιπτώσεις του κορονοϊού, όσο και την τρέχουσα κλιματική κρίση. Στο μεταξύ, περισσότεροι από 4.500 επαγγελματίες υγείας και πάνω από 350 οργανισμοί, που εκπροσωπούν τουλάχιστον 40 εκατομμύρια εργαζόμενους ανά τον κόσμο, έχουν παροτρύνει τους ηγέτες των G20 να διασφαλίσουν μια πράσινη ανάκαμψη.
Έτσι, ενώ οι επιπτώσεις του COVID-19 είναι δυσβάσταχτες, έχουν δημιουργηθεί συνθήκες για την κλιματική δράση, που πριν από έξι μήνες θα ήταν αδιανόητο. Μέσα στον επόμενο χρόνο, τρισεκατομμύρια δολάρια θα δαπανηθούν σε σχέδια ανάκαμψης, σε πακέτα κινήτρων και εγγυήσεις εταιριών. Την ιστορική αυτή στιγμή, οι κυβερνήσεις μπορούν να αλλάξουν την πορεία του μέλλοντος, επενδύοντας σε τεχνολογίες που αποτρέπουν τους συστημικούς κινδύνους, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που παρουσιάζονται από την κλιματική αλλαγή, μειώνοντας δραστικά τις εκπομπές και βελτιώνοντας την κοινωνική ανθεκτικότητα. Η επιχείρηση πρέπει να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο, αξιοποιώντας τις ικανότητες καινοτομίας, τη στόχευση σε λύσεις και τις χρηματοπιστωτικές γνώσεις για το πρόβλημα. Για να αποφύγουμε την επανάληψη της δραματικής ανθρώπινης και οικονομικής κατάστασης που αντιμετωπίζουμε σήμερα, οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και η κοινωνία πρέπει να συνεργαστούμε ως προς τα εξής:
1.Υιοθέτηση επιστημονικών στρατηγικών μηδενικής καθαρής κατανάλωσης ενέργειας. Τόσο οι επιχειρήσεις όσο και οι κυβερνήσεις μπορούν να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους για την υγεία και το κλίμα υιοθετώντας επιστημονικούς δρόμους για την επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών έως το 2050. Στη διαδικασία αυτή θα δημιουργηθούν 100% καθαρά συστήματα ενέργειας, θα επιταχυνθεί η μετάβαση στις μεταφορές μηδενικού άνθρακα, θα οικοδομήσουμε τις μελλοντικές βιομηχανίες μηδενικού άνθρακα και θα εκμεταλλευτούμε τις δυνατότητες των φυσικών λύσεων. Εκτός από την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, θα δημιουργηθούν ικανοποιητικές θέσεις εργασίας και θα διασφαλιστούν η υγεία και ευημερία. Τα οικονομικά κίνητρα μετά τον COVID-19 πρέπει να αφιερωθούν προς αξιοποίηση αυτών των εναλλακτικών.
2.Καλύτερες εκτιμήσεις και αντιμετώπιση των τωρινών, αλλά και μελλοντικών κινδύνων για την υγεία. Τα πλαίσια για την παγκόσμια υγεία και ασφάλεια πρέπει να καλύπτουν όλους τους κινδύνους, ακόμη και εκείνων που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή. Η ετοιμότητα και η αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων απαιτεί την ενίσχυση του συλλογικού, δεσμευτικού σχεδιασμού και πρόληψη για παγκόσμιες απειλές σε κάθε έθνος του κόσμου και σε όλους τους τομείς των ενδιαφερομένων.
3. Επανασχεδιασμός των πόλεων για καλύτερη ζωή. Ο COVID-19 έχει καταστήσει ορατές τις μεγάλες αδυναμίες και τις ανισότητες τόσο πολλών πόλεων και των αστικών τρόπων ζωής μας. Στη μετα-πανδημική εποχή, πρέπει να επανεξετάσουμε τον αστικό σχεδιασμό, τη διαχείριση, και τις σχέσεις μας με τα αστικά συστήματα. Τα κίνητρα ανάκαμψης από τον COVID-19 πρέπει να προωθούν, μεταξύ άλλων, για πιο υγιή ατμόσφαιρα, μεταφορές, εργασία και δράσεις, μεταξύ άλλων. Πρέπει να προσανατολιστούν προς πόλεις όπου όλοι οι πολίτες έχουν πρόσβαση σε ασφάλεια και ευκαιρίες, και πρέπει να θέσουν την υγεία στο επίκεντρο της αστικής ζωής.
Για να παραφράσουμε τον George Santayana, δεν είμαστε καταδικασμένοι να επαναλάβουμε το παρόν, μόνο εάν είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε και να θυμηθούμε τα διδάγματά του. Αυτή είναι, ή θα έπρεπε, να είναι η κατάλληλη στιγμή: δεν μπορούμε ούτε να αγνοήσουμε την επιστήμη, ούτε να στραφούμε αλλού. Έχουμε την ευθύνη να ανοικοδομηθούμε με περισσότερη υγεία, και κάνοντάς το για αύριο, το κάνουμε για πάντα.
*πρώτη δημοσίευση: www.weforum.org
