του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Τα πέντε δοκίμα-φάροι, μέσα στα οποία και ο «μαύρος κίνδυνος» (βλ. Η θεωρία του Μαύρου Κύκνου ,Κ. Ζοπουνίδης, Ναυτεμπορική, 22/6/2020), του Nassim Nicholas Taleb, δημοσιεύθηκαν από τις εκδόσεις Belles Lettres στις αρχές Σεπτεμβρίου (10 του μηνός). Η χρονολογική σειρά δημοσίευσης των βιβλίων στη γαλλική γλώσσα είναι η ακόλουθη:
- le hazard sauvage, comment la chance nous trompe, 2005,
- le cygne noir, la puissance de l’imprevisible, 2008,
- le lit de Procuste, aphorismses philosophiques et pratiques, 2011,
- antifragile, les bienfaits du desordre, 2013,
- jouer sa peau, asymetries caches dans la vie quotidienne, 2017.
Ο συγγραφέας, πρώην έμπορος, είναι ερευνητής και συγγραφέας πολλών επιστημονικών εργασιών με βασικό θέμα: πώς τα διάφορα συστήματα «μανατζάρουν» τις αναταραχές και την αβεβαιότητα; Τα βιβλία του μεταφράστηκαν σε 41 γλώσσες και πωλήθηκαν σε αρκετά εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως.
Η σημασία του τυχαίου
«Όταν ακούγεται ότι μια επιχείρηση ή μια κυβέρνηση ενός κράτους υπερχρεωμένου προσπαθεί να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη», αντιλαμβανόμαστε την εύθραυστότητά της. Κατά συνέπεια, «είναι καταδικασμένη». Ο συγγραφέας του βιβλίου «μαύρος κύκνος» ανέπτυξε μια έννοια που μας λείπει απόλυτα: «άθραυστος». Ή διαφορετικά η τέχνη να επωφελείσαι από περιορισμούς, μεταβλητότητα, κρίσεις. Εάν η ανθρωπότητα έγινε υπερευαίσθητη σε μεγάλο βαθμό, αυτό οφείλεται στις υπερβολικές προφυλάξεις. Θέλοντας να ευνοήσουμε σε κάθε ευκαιρία την ευημερία, την ασφάλεια, την προβλεπτικότητα, αποδυναμωνόμαστε.
Αυτοί που αναλαμβάνουν κινδύνους πρέπει να είναι πιο καθησυχασμένοι από ποτέ αυτή τη στιγμή: επιχειρηματίες, τεχνίτες, οδηγοί Uber, καλλιτέχνες, ... Είναι η ανάληψη του ρίσκου τους που επιτρέπει την καινοτομία. Αυτοί γνωρίζουν πως μαθαίνουν από τα λάθη τους. Εάν ένα κράτος θέλει να αντιμετωπίσει μαύρους κύκνους (η Γαλλία για παράδειγμα), πρέπει να δοθεί η δύναμη σε αυτούς που παίρνουν μεγάλα ρίσκα. Στο έργο του «μαύρος κύκνος», αναπτύσσει μια κριτική στα χρηματοοικονομικά μοντέλα που χρησιμοποιούνται από τράπεζες και διεθνή κεφάλαια που κατά τη γνώμη του, υποεκτιμούν τους μαύρους κύκνους, σπάνια γεγονότα με ακραίες συνέπειες. Το λάθος είναι εξάλλου να προσπαθούμε να τους προβλέψουμε, πράγμα αδύνατο, ενώ θα έπρεπε πριν από όλα να προστατευθούμε από αυτούς. Ο άγγλος φιλόσοφος John Gray αναφέρει ότι το «βιβλίο αυτό περιέχει πολυάριθμες εφαρμογές για τον οικονομικό κόσμο, αλλά δεν είναι ένα βιβλίο οικονομίας. Είναι ένα βιβλίο φιλοσοφίας με πρακτικό ενδιαφέρον». Ο Eric Briys, πρώην τραπεζικό στέλεχος αναφέρει για το ίδιο βιβλίο, «οι ζωές μας διαμορφώνονται από το απρόβλεπτο, ένα απρόβλεπτο στο οποίο σπάνια γεγονότα με τεράστιες συνέπειες παίζουν καθοριστικό ρόλο». Στο πρώτο του βιβλίο, βίαια τυχαιότητα, αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι τείνουν να υποεκτιμούν τη σημασία του τυχαίου. Αναδύεται από αυτό το θεμελιώδες θέμα που θα καθοδηγήσει το μελλοντικό του έργο, η λήψη αποφάσεων υπό καθεστώς αβεβαιότητας.
Εμπειρογνώμονες με συμβουλές εκτός πραγματικότητας
«Ο Taleb θέλει να αμφισβητήσει όλες τις ορθοδοξίες του κόσμου», εξηγεί ο ιστορικός Tom Holland. Δεν διστάζει να έρθει σε σύγκρουση με τις ιδέες που έχουν εκφράσει κατά καιρούς οι οικονομολόγοι Joseph Stiglitz (νόμπελ οικονομίας), Thomas Piketty, ο δημοσιογράφος Thomas Friedman, η συγγραφέας Susan Sontag και ο γνωστικός επιστήμονας Steven Pinker. Ειδικά, νιώθει μια αποστροφή για αυτό που θεωρείται ως παραποιημένη χρησιμοποίηση της στατιστικής από τους εμπειρογνώμονες που πιστεύουν ότι την κατέχουν και ως εκ τούτου «βγάζουν» παρεκκλίνοντα συμπεράσματα, βάση των οποίων αποκτούν ένα κύρος. Επειδή, η στατιστική απάτη δεν είναι μόνο μια τεχνική ατέλεια, υποδηλώνει, σύμφωνα με τον ίδιο, το στένό ορθολογισμό που αφορά την πλειονότητα των ερευνητών, που γρήγορα χαρακτηρίζουν μη ορθολογικό ότι δεν μπορούν να εξηγήσουν. Για το συγγραφέα, ο αληθινός ορθολογισμός «είναι αυτός που επιτρέπει στις συλλογικότητες, τις οντότητες, να ζήσουν πολλά χρόνια, να επιβιώσουν».
Το άθραυστο
Δημοσιευμένο το 2012, είναι «το πραγματικό βιβλίο» του συγγραφέα σε μια συνέντευξή του στο Point (no 2399, 2018). «Μερικά πράγματα επωφελούνται από σοκ, ευημερούν και αναπτύσσονται όταν εκτίθενται στη μεταβλητότητα, στην τύχη, στην ανακατωσούρα και στο στρες και επιθυμούν την περιπέτεια, το ρίσκο και την αβεβαιότητα». «Αυτή η ποιότητα είναι συγκεκριμένη για όλα όσα έχουν αλλάξει με την πάροδο του χρόνου: η εξέλιξη, η κουλτούρα, οι ιδέες, οι επαναστάσεις, τα πολιτικά συστήματα, η τεχνολογική καινοτομία, οι πολιτιστικές και οικονομικές επιτυχίες, η κοινή επιβίωση, οι ωραίες συνταγές της κουζίνας... η αντοχή στα μικρόβια μέχρις στη δική μας ύπαρξη σε αυτόν τον πλανήτη. «Το άθραυστο έχει τη σπάνια αρετή να μας επιτρέπει να κάνουμε πράγματα χωρίς να τα καταλαβαίνουμε και να τα κάνουμε καλά».
Για να απαντήσει στο διπλό πρόβλημα του άθραυστου και των μαύρων κύκνων, ο συγγραφέας θεωρεί ότι πρέπει κάποιος να «ρισκάρει τη ζωή του», τίτλος που αποτελεί το τελευταίο βιβλίο του, δημοσιευμένο το 2017.
Σύμφωνα με αυτό, υπάρχει ένας ενάρετος μηχανισμός με τον οποίο οι αρνητικές συνέπειες των λόγων και των πράξεων βαρύνουν τους συγγραφείς τους και δεν μεταδίδονται σε άλλους.
Μερικές ενδιαφέρουσες προτάσεις
O Taleb μιλάει δέκα γλώσσες και είναι προικισμένος με μια «γιγαντιαία κουλτούρα» αναφέρει η Helyette Geman (Γαλλίδα ακαδημαϊκός στο χώρο των χρηματοοικονομικών μαθηματικών). Είναι ικανός να διατυπώσει θέσεις σε πολλούς διαφορετικούς τομείς, όπως για τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, καθώς και για την άφιξη νέων πανδημιών από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Εξάλλου, έπαιξε ένα αποφασιστικό ρόλο από το τέλος του Ιανουαρίου 2020 για να προειδοποιήσει για τον κίνδυνο του Covid 19. Ο μαύρος κύκνος εξηγούσε ότι οι πανδημίες θα έιχαν αυξητική τάση εξαιτίας της σύγχρονης συνδεσιμότητας. Δημιουργήθηκε μια έλλειψη κατανόησης από τους εμπειρογνώμονες σε ότι αφορά τα φαινόμενα που λέγονται «πολλαπλασιαστικά». Κάθε ασθενής μπορεί να μολύνει άλλους και η αύξηση των κρουσμάτων γίνεται εκθετική. Ακόμη, ήρθε σε σύγκρουση και με φημησμένους επιδημιολόγους στον πλανήτη όπως, John Ioannidis και Neil Ferguson. Για το συγγραφέα, όταν μια επιδημία επιφέρει περισσότερους από 1000 θανάτους, δεν ωφελεί καθόλου να γίνονται προβλέψεις. Η διαφωνία του με τον Ioannidis είναι ότι είναι παράλογο να συγκρίνεις τα στατιστικά του κορωνοϊού με αυτά των τροχαίων ατυχημάτων. Ως προς τις επιχειρήσεις, η παραδοχή του συμφωνεί με το γνωστό «small is beautiful». Από ένα συγκεκριμένο επίπεδο, αυτό που είναι μεγάλο γίνεται εύθραυστο και δεν ανέχεται πλέον σοκ. Ένας ελέφαντας θα είναι πιο εύθραυστος από ένα ποντίκι, αν και πιο αποτελεσματικός και ζει περισσότερο, οι ελέφαντες διατρέχουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο εξαφάνισης. Οι επιχειρήσεις που επιβιώνουν είναι γενικά μεσαίου μεγέθους. Η οικονομική επιτυχία της Γερμανίας με τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις του Mittelstand (δίκτυο επιχειρήσεων μεσαίου μεγέθους) το αποδεικνύει. Στην ερώτηση αν πρέπει να εξαλειφθούν οι μεγάλες επιχειρήσεις, η απάντηση του συγγραφέα είναι: όχι. Κάθε τύπος επιχείρησης έχει την ιδανική κλίμακα. Μια επιχείρηση στον κλάδο της εστίασης που έχει 50 τραπέζια, μπορεί να θεωρείται πολύ μεγάλη, ενώ για ένα κατασκευαστή αυτοκινήτων με 30.000 εργαζόμενους, μπορεί να θεωρηθεί ανεπαρκής.
Σύμφωνα με το νέο βιβλίο του με θέμα «Principia Politica» που γράφει στον παρόντα χρόνο, όλα τα ιδρύματα πρέπει να έχουν μια ημερομηνία λήξης για να είναι άθραυστα. Οι επιχειρήσεις έχουν μια ημερομηνία η οποία προσδιορίζεται από τις αγορές. Όλα τα άλλα ιδρύματα και θεσμοί όπως, υπουργεία, πανεπιστήμια, ... πρέπει να προσδιοριστεί μια ημερομηνία όπου θα αξιολογηθούν για να γνωρίζουμε ότι είναι πάντα απαραίτητα. Εάν ναι, η χρήση τους θα ανανεωθεί.
Συμπερασματικά, για να συνοψίσουμε το χαρακτήρα και τη σκέψη του συγγραφέα, ο καλύτερος προσδιορισμός είναι η λέξη «τραχύτητα» (αναφέρει ο Eric Briys). Ο ακαδημαϊκός Jean-Philippe Bouchaud ο οποίος εργάσθηκε μαζί με το συγγραφέα αναφέρει «Ο Nassim μπορεί να είναι πολύ ενοχλητικός όταν ψάχνει για να έρθει σε σύγκρουση, αλλά ταυτόχρονα, αυτό δημιουργεί θέμα δημιουργικής συζήτησης».
Συμφωνώντας με το φιλόσοφο, ποιητή George Santayana, ο Taleb τονίζει με έμφαση: «ένας άνθρωπος είναι ηθικά ελεύθερος όταν ... κρίνει τον κόσμο και κρίνει και τους άλλους ανθρώπους με απόλυτη ειλικρίνεια». Δεν είναι μόνο ένας στόχος, είναι μια υποχρέωση.
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων,Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
**Συνέντευξη του στοχαστή Nassim Nicholas Taleb, καθηγητή της μηχανικής των κινδύνων στο New York University, στο περιοδικό Le Point, 27 Αυγούστου 2020, no 2505, σελ. 91-98
