της Anna Szymanski
Τα χρήματα, όπως και ο νόμος, αποτελούν ένα χρήσιμο κομμάτι της φαντασίας. Στο βιβλίο του «Xρήμα: η πραγματική ιστορία μιας επινόησης», ο συγγραφέας Τζέικομπ Γκολντστάιν αφηγείται το ταξίδι του από τα πλακίδια αργίλου στη Μεσοποταμία μέχρι το bitcoin, εξερευνώντας την τεταμένη σχέση του νομίσματος με τα πολύτιμα μέταλλα. Καταδεικνύει ότι στην ουσία του το χρήμα βασίζεται στην εμπιστοσύνη και, ως εκ τούτου, συνδέεται στενά με την πολιτική ελευθερία. Κι ενώ οι κυβερνήσεις διαδραματίζουν ένα ρόλο αναγκαίο για τον έλεγχό του, όταν η εξουσία τους περιορίζεται, το όλο σύστημα λειτουργεί εύρυθμα. Αυτή δεν είναι η πρώτη ή η πιο λεπτομερής ιστορία του νομίσματος. Το 2008, το βιβλίο «Η άνοδος του χρήματος», που συνέγραψε ο ιστορικός Νιλ Φέργκιουσον, έγινε τόσο δημοφιλές, που έλαβε και τη μορφή τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ. Αλλά το έργο του Γκολντστάιν είναι σίγουρα ένα από τα διασκεδαστικότερα πονήματα επί του θέματος, καθώς σε λιγότερο από 300 σελίδες καλύπτει πάνω από πέντε χιλιετίες Ιστορίας, στις οποίες μερικές φορές απαντούν πνευματώδεις, εντυπωσιακές και μερικές φορές εκπληκτικές διαπιστώσεις.
Ο συγγραφέας αντικρούει μια διάσημη θεωρία, αλλά επιδεχόμενη ευρεία κριτική σήμερα, η οποία αφορά την προέλευση του χρήματος. Πρόκειται για τη διπλή σύμπτωση των επιθυμιών. Αυτή είναι η αντίληψη ότι οι κοινωνίες χρειάζονταν ένα μέσο ανταλλαγής, διότι εάν ένα άτομο είχε, για παράδειγμα, ένα γουρούνι, αλλά ήθελε ψωμί, θα δυσκολευόταν να βρει έναν αρτοποιό που θα ήθελε τον χοίρο του. Εντούτοις, ο Γκολντστάιν επισημαίνει ότι στο μεγαλύτερο τμήμα της Ιστορίας μας οι άνθρωποι ήμασταν αρκετά αυτάρκεις, ζώντας σε μικρές κοινότητες, όπου η ανταλλαγή ειδών συνιστούσε μάλλον τελετουργία παρά κάλυπτε ανάγκες. Το χρήμα ωστόσο κατέστη απαραίτητο όταν άρχισαν να σχηματίζονται πόλεις.
Περίπου το 3500 π.Χ. οι μητροπόλεις της Μεσοποταμίας αρχίζουν να χρησιμοποιούν ένα είδος χρήματος, κάτι σαν μια πρώιμη υποσχετική πληρωμής, αν και τα πρώτα κέρματα κυκλοφόρησαν στις πόλεις-κράτη στην Ελλάδα περίπου το 550 π.Χ. Και αυτό συνέβη επειδή η πόλη-κράτος δεν διοικείτο από έναν πανίσχυρο ηγέτη, ο οποίος ζητούσε από τους ανθρώπους να του αποτίνουν φόρο τιμής και μετά διένειμε αγαθά. Επρόκειτο για σχετικά πιο ισότιμες κοινωνίες με αγορά και τεχνίτες. Ο συγγραφέας παρατηρεί ότι, όταν οι άνθρωποι είχαν περισσότερο έλεγχο στο τι θα μπορούσαν να παράγουν και να καταναλώνουν, τόσο περισσότερο χρειαζόταν το χρήμα.
Πράγματι, η Ιστορία υποδηλώνει ότι o περιορισμός των εξουσιών της κεντρικής Αρχής είναι κομβικός στην εξέλιξη του χρήματος. Αιώνες πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση στην Ευρώπη, η Κίνα γνώρισε την άνθηση της τεχνολογίας, του εμπορίου και του πολιτισμού υπό τη δυναστεία Σονγκ – άνθηση, η οποία εν μέρει τροφοδοτήθηκε από τον περιορισμό στις αγορές και τη χρήση χαρτονομίσματος. Η Επανάσταση του 1688 στη Βρετανία, η οποία έδωσε τη δυνατότητα στο Κοινοβούλιο να ελέγχει τον μονάρχη, συνετέλεσε στη συγκρότηση της Τραπέζης της Αγγλίας το 1694. Οι πολίτες έδειξαν πρόθυμοι να δανείσουν την κυβέρνησή τους, εάν το Κοινοβούλιο αποφάσιζε πως τα χρήματά τους έπρεπε να τους επιστραφούν.
Οι φιλελεύθεροι ίσως να ισχυρίζονταν ότι η δυνατότητα ελέγχου του χρήματος από τις κυβερνήσεις πρέπει να μειωθεί σημαντικά, αν και ο Γκλοντστάιν διαφωνεί. Ο κανόνας του χρυσού, που έδεσε τα χέρια των κυβερνήσεων, συνέτεινε στο χάος που επακολούθησε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στο Μεγάλο Κραχ. Ενώ η πλημμελής εποπτεία των ιδιωτικών τραπεζών αποδείχθηκε καταστροφική στην οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2007. Οι ανεπτυγμένες οικονομίες έχουν περισσότερη ισχύ στο να τυπώσουν τρισεκατομμύρια, χωρίς να ανησυχούν ιδιαίτερα για τον επαχθή πληθωρισμό, πόσο μάλλον τον υπερπληθωρισμό, διότι έχουν θεσμούς, ήτοι ανεξάρτητες κεντρικές τράπεζες, ισχυρές τράπεζες και αγορές.
*πρώτη δημοσίευση: www.kathimerini.gr
