του Γιώργου Σταμάτη*
Πρόσφατα επισκέφθηκε την Ελλάδα ο Ισραηλινός καθηγητής της Ιστορίας Γιουβάλ Νόα Χαράρι , ιδιαίτερα γνωστός για τα best sellers βιβλία του, που αφορούν την εξέλιξη του ανθρώπου από το μακρινό παρελθόν, μέχρι και το εγγύς μέλλον.
Στις ομιλίες του περιέγραψε το «γενναίο νέο κόσμο» που εξελίσσεται ήδη και μάλιστα σε ξέφρενους ρυθμούς. Έναν νέο κόσμο, με όχημα τις ψηφιακές τεχνολογίες, την τεχνητή νοημοσύνη και τη βιοτεχνολογία. Έναν νέο κόσμο που λες και βαδίζει όμως σε τεντωμένο σκοινί, ανάμεσα σε έναν δρόμο προόδου, στηριγμένο σε φιλελεύθερες αξίες και σε έναν εφιάλτη ολοκληρωτικών και αυταρχικών καθεστώτων.
Ίσως το δίλημμα δεν είναι και τόσο καινούργιο. Ας μην ξεχνάμε τον Βρετανό ιστορικό Έρικ Χομπσμπάουμ , που είχε χαρακτηρίσει τον 20ο αιώνα, ως την εποχή των άκρων.
Αυτό που διαφοροποιεί την κατάσταση σήμερα, είναι οι μεγαλύτερες παρά ποτέ ταχύτητες, με τις οποίες προχωράει ο κόσμος, με καταλύτη την πρόοδο της επιστήμης και ιδιαίτερα αυτής που αφορά την τεχνολογία! Παραφράζοντας τον Ουΐνστον Τσώρτσιλ, ίσως δεν θα ήταν υπερβολή να διερωτηθούμε αν σήμερα παράγεται περισσότερη τεχνολογική γνώση από όση οι κοινωνίες είναι (ακόμη) ικανές να αφομοιώσουν.
Μία, η σημαντικότερη ίσως, αιτία αυτής της διαρκώς επιταχυνόμενης εξέλιξης, είναι ο τεράστιος αριθμός επιστημόνων-ερευνητών που υπάρχει σήμερα και που συνεχώς αυξάνεται, καθώς και η αλληλεπίδραση και η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ τους.
Ας αναλογιστούμε ότι χρειάστηκαν δύο χιλιάδες χρόνια περίπου, από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Νεύτωνα, για να οριστούν οι νόμοι της κίνησης και είκοσι χρόνια μόνον για να ολοκληρωθεί η κβαντική επανάσταση!
Στον αντίποδα, οι ανθρωπιστικές επιστήμες δεν αναπτύσσονται με την ίδια ταχύτητα. Στο βιβλίο του «Ποιος σκότωσε τον Όμηρο», ο καθηγητής Βίκτωρ Ντέιβιντ Χάνσον , εξέφρασε την άποψη (που μάλλον επιβεβαιώνεται), ότι μία από τις σημαντικότερες αιτίες υποβάθμισης της Αμερικής (σε μορφωτικό, πολιτικό, κοινωνικό, ηθικό και αξιακό επίπεδο), αποτελεί η σταδιακή απαξίωση των κλασσικών σπουδών. Ο βραβευμένος με Πούλιτζερ δημοσιογράφος Τόμας Ρικς , στο βιβλίο του «First Principles», περιγράφει το πώς η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα επηρέασε καταλυτικά τους Αμερικανούς ηγέτες, κάτι που είναι εμφανές στο συνταγματικό πλαίσιο της Αμερικής αλλά και κάτι που μάλλον δεν ισχύει σήμερα.
Είναι σίγουρο και σχεδόν αυτονόητο, ότι τομείς της επιστήμης που συμβάλλουν άμεσα στην Οικονομική Ανάπτυξη, τυγχάνουν υψηλής και διαρκώς αυξανόμενης ενίσχυσης και χρηματοδότησης, στην Παιδεία και την Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση. Καθώς όμως αρχίζουν να γίνονται ορατές κάποιες από τις συνέπειες αυτής της ανισότητας, γίνεται ακόμα πιο σαφές το γεγονός, ότι η «ανθρωπιστική» διάσταση στην κοινωνία αποτελεί μια δικλείδα ασφαλείας, ένα σαφές πλαίσιο, μια σύνδεση με τις ρίζες του ανθρώπου και του πολιτισμού και εν τέλει ένα αντίβαρο σε μία ανεξέλεγκτη, άνευ ουσιαστικού νοήματος και ηθικού πλαισίου οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη.
Η ανθρώπινη φύση χρειάζεται χρόνο να προσαρμοστεί στο καινούργιο, άρα και να αφομοιώσει και υιοθετήσει νέες γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις και συμπεριφορές. Εξυπακούεται, συνεπώς, ότι η προσαρμογή στο καινούργιο συνοδεύεται από ανατροπές και ανακατατάξεις σε κάθε επίπεδο, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό!
Οι ανατροπές συνοδεύονται, τόσο από ανασφάλεια, όσο και από δημιουργικό προβληματισμό. Μέχρι όμως τα πράγματα να ισορροπήσουν, το νέο να αφομοιωθεί, να γίνει «κανονικότητα» και η κανονικότητα λειτουργική, στην ενδιάμεση όμως ρευστή κατάσταση, θα λέγαμε παραφράζοντας τον Γκράμσι , ότι όταν το παλιό πεθαίνει και δεν έχει γεννηθεί ακόμη το καινούργιο, εμφανίζονται τέρατα. Τα τέρατα βέβαια, πάντα υπήρχαν, αλλά τώρα μεταλλάσσονται και γίνονται πιο απειλητικά, όπως η ανισότητα, ο αυταρχισμός, ο λαϊκισμός και ο ανορθολογισμός.
Παράλληλα, αναδύονται πολυεπίπεδα κοινωνικά φαινόμενα, όπως ο εν ευρεία εννοία «δικαιωματισμός», που διεκδικεί αυτονόητα δικαιώματα και την οφειλόμενη δικαίωση, προκαλώντας όμως δίκαια (όταν κυριαρχεί η υπερβολή) η άδικα (λόγω ανασφάλειας, μισαλλοδοξίας και συντηρητισμού) αντιδράσεις σε τμήματα της κοινωνίας.
Είναι πλέον εμφανείς τόσο οι μεγάλες απειλές αλλά και οι πολλές νέες ευκαιρίες για την Πολιτική, την Οικονομία, την Κοινωνία και πολύ εμφατικά πλέον για το Περιβάλλον. Ζητούνται νέες λύσεις για νέα προβλήματα, καθώς οι παλιές λύσεις έχουν ξεπεραστεί, ένας δημιουργικός προβληματισμός έχει αρχίσει να ανθίζει.
Φαίνεται ότι έχουν αρχίσει να γίνονται όλο και πιο ορατά δύο φαινόμενα που ενώ δεν είναι καινούργια, αρχίζουν να αποκτούν μια νέα δυναμική που προκύπτει σε μεγάλο βαθμό από την ανάγκη να δοθούν απαντήσεις σε αυτό το ρευστό σκηνικό:
Ο «Παρα-επιστημονικός Λαϊκισμός» και ο νέος «homo universalis», o «αναγεννησιακός άνθρωπος»!
ΠΑΡΑΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
Σε προηγούμενο άρθρο μας, είχαμε ασχοληθεί με τον «επιστημονικό λαϊκισμό», σύμφωνα με τον οποίο επιστήμονες προβάλλουν αντι-επιστημονικές απόψεις και θεωρίες, για πολλούς και διάφορους λόγους, όπως η φιλοδοξία, το κέρδος, η δημοσιότητα, ο ανταγωνισμός, κλπ. από φανατισμό, εγωισμό, την ανάγκη για προσωπική προβολή και καταξίωση, ακόμη και για ιδεολογικούς λόγους.
Ως Παρα-επιστημονική, θεωρείται η παραγωγή πνευματικού έργου, με τον μανδύα της επιστημονικότητας, χωρίς αυτό να ισχύει. Αυτό το έργο, προέρχεται συνήθως από ανθρώπους που δημιουργούν και προωθούν θεωρίες, κοσμοθεωρίες, πρακτικές, τεχνικές, σχολές σκέψης και συμπεριφοράς, ακόμη και οδηγούς πνευματικότητας. Αυτοί μπορεί να είναι διανοητές, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, επιστήμονες που ασχολούνται με τον επιστημονικό τομέα της ειδικότητας τους, επιστήμονες που ασχολούνται και με άλλους τομείς εκτός της ειδικότητας τους, αλλά και επαγγελματίες από όλο το φάσμα των επαγγελματικών δραστηριοτήτων.
Συχνά, το έργο αυτό χαρακτηρίζεται παράλληλα και από λαϊκισμό.
Πρώτον, γιατί δημιουργείται –σκοπίμως ή όχι– η λανθασμένη εντύπωση ότι είναι επιστημονικό.
Δεύτερον, γιατί δεν ακολουθεί εκείνη την απαραίτητη σειρά διαδικασιών, που απαιτεί η επιστήμη και η επιστημονική δεοντολογία.
Τρίτον, γιατί η επιστημονική ανταλλαγή απόψεων και ευρημάτων, δεν γίνεται στο πλαίσιο του επιστημονικού χώρου.
Τέταρτον, τέλος, γιατί περιλαμβάνει όλα ή κάποια από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον λαϊκισμό: από το «απλοϊκό», το «εύκολο», το «γρήγορο» και το «φθηνό» πιθανόν, έως την απόρριψη της πολυπλοκότητας του πλουραλισμού και την «κολακεία» του κοινού, προς το οποίο απευθύνεται, προσφέροντας του την «απόλυτη» η την εναλλακτική αλήθεια.
Κάποιες παρα-επιστημονικές θεωρίες δεν υποστηρίζουν ότι είναι επιστημονικές, αλλά ότι μπορούν να προσφέρουν γνώση, την οποία δεν μπορεί να προσφέρει η επιστήμη. Κάποιες άλλες υποστηρίζουν ότι είναι επιστημονικές, χωρίς να είναι. Αυτές μπορούμε να τις ονομάσουμε και ψευδο-επιστήμες. Όπως έχει πει και ο Καρλ Σαγκάν , η ψευδο-επιστήμη είναι πιο εύκολη από την επιστήμη, μιας και οι μέθοδοι και οι διαδικασίες της είναι πιο χαλαρές από αυτές της επιστήμης. Δηλαδή, δεν απαιτούν στον ίδιο βαθμό διαδικασίες μάθησης, ελέγχου, πειράματος, διόρθωσης σφαλμάτων, επιβεβαίωσης και αναθεωρητικών βημάτων.
Ο κατάλογος των πάσης φύσεως παρα-επιστημονικών προσεγγίσεων είναι πολύ μεγάλος:
• Υπερφυσικές προσεγγίσεις που ασχολούνται με φαινόμενα μυστικισμού, αριθμολογίας, αλχημείας κλπ.
• Εσωτερικές προσεγγίσεις, σχετικές με πνευματικότητα, θεοσοφία, ανθρωποσοφία κλπ.
• Παραψυχολογικές προσεγγίσεις, που ασχολούνται με ψυχικά φαινόμενα (εξω-αισθητηριακές εμπειρίες, τηλεπάθεια, ψυχομετρία).
• Επιστημονικοφανείς προσεγγίσεις, που έχουν να κάνουν με τους εξωγήινους και το διάστημα (Ufology), η με τη φυσική, όπως η αντιστροφή του μαγνητικού πεδίου των πόλων της γης, που επηρεάζει το DNA.
• Μια μεγάλη ποικιλία θεραπευτικών προσεγγίσεων, σε βιολογικό, παθολογικό και ψυχολογικό επίπεδο, καθώς και προσεγγίσεων σχετικών με τη δύναμη του νου (διανοητική), όπως η Σαϊεντολογία, που εξελίχθηκε σε κάτι σαν θρησκεία, που πιστεύει σε αναρίθμητες παρελθοντικές ζωές.
Τη δεκαετία του 1960 και του 1970, ήταν πολύ μεγάλη η επιρροή θεωριών προς «εναλλακτικές» πραγματικότητες, με τη χρήση μάλιστα παραισθησιογόνων ουσιών, όπως αυτή του Καστανέντα ή σχετικές με τους εξωγήινους πολιτισμούς που έφτασαν στη γη και επηρέασαν την εξέλιξη του ανθρώπου, όπως του Νταίνικεν . Εξαιρετικά δημοφιλείς ήταν και οι θεωρίες του ψυχιάτρου Λήρυ , σχετικά με την θεραπεία ψυχικών παθήσεων, μέσω της χρήσης LSD. Αυτό, είχε να κάνει φυσικά και με το πνεύμα της εποχής, που δημιούργησε κινήματα (χίπις, κινήματα ειρήνης, σεξουαλική επανάσταση κλπ.), με κύριο χαρακτηριστικό την απόρριψη των παλιών κοινωνικών και πολιτικών κατεστημένων και στερεοτύπων.
Πιο πρόσφατο, το κίνημα New Age , που έγινε πολύ δημοφιλές, λόγω και της υιοθέτησης, αλλά και προβολής του, από αστέρες του Χόλυγουντ. Το New Age αποτελεί μια σύνθεση οργανώσεων, κινημάτων και προσεγγίσεων, επηρεασμένων από την ανατολική κουλτούρα, σχετικά με την αλήθεια του κάθε ανθρώπου, αφού στη μεταμοντέρνα εποχή δεν υπάρχει πια «αντικειμενική αλήθεια». Το New Age έχει σκοπό την αδελφοσύνη των ανθρώπων, την ανάπτυξη των κρυμμένων δυνάμεων μέσα στον άνθρωπο, αλλά και το οικολογικό ενδιαφέρον, τη σχέση του ανθρώπου με τη Φύση, τις εναλλακτικές θεραπείες, το διαλογισμό, τη φυσική ζωή και διατροφή, καθώς και την υιοθέτηση του πνεύματος του «ζεν».
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο Ντίπακ Τσόπρα , που αποτελεί μια «σχολή» από μόνος του. Ιδιαίτερα δημοφιλής σε παγκόσμιο επίπεδο και αγαπημένος star ανάμεσα στους stars του αμερικάνικου star system, έγινε ο κύριος εκφραστής της «βιομηχανίας» της «αυτοβοήθειας». Το βασικό του μήνυμα επικεντρώνεται στην ιδέα ότι η εξάρτηση από τον υλικό κόσμο δυσκολεύει την εύρεση της γαλήνης και της ευτυχίας (well being). Ξεκινώντας ως ιατρός ενδοκρινολόγος, προώθησε αρχικά τον υπερβατικό διαλογισμό και στη συνέχεια την εναλλακτική ιατρική, για να ασχοληθεί επίσης με πάρα πολλές πτυχές της ζωής και της επιστήμης, από την ιατρική… μέχρι το μάνατζμεντ, έχοντας γράψει 85 βιβλία!
Αρκετές προσεγγίσεις, τέλος, κινούνται σε επίπεδα αυτό-βελτίωσης και απόκτησης δεξιοτήτων, ακολουθώντας το εκ της Αμερικής προερχόμενο μοντέλο «Do It Yourself», «How to»… Τίτλοι όπως: Πώς να πετύχετε στη ζωή σας, πώς να κάνετε φίλους, πώς να πουλάτε τα πάντα σε όλους, πως να καταπολεμήσετε το στρες, πώς να πείθετε τους άλλους, κοκ. αποτελούν έναν ενδεικτικό κατάλογο αντίστοιχων προσεγγίσεων, που συνοδεύονται από μαθήματα, σεμινάρια, εκδόσεις κλπ.
Σίγουρα τα περισσότερα βιβλία αυτό-βελτίωσης βρίθουν από υπεραπλουστεύσεις, άρα σύμφωνα και με το σύνδρομο Dunning–Kruger ενισχύουν συνήθως την ψευδαίσθηση επάρκειας σε άτομα περιορισμένων δεξιοτήτων η γνώσεων, που κρίνουν εσφαλμένα ότι οι γνωστικές τους ικανότητες, είναι υψηλότερες από ό,τι πραγματικά είναι, με αποτέλεσμα να υποτιμούν και την απαραίτητη προσπάθεια, αλλά και το χρόνο αφομοίωσης για νέα γνώση και εξέλιξη.
Σήμερα, την εποχή της πανδημίας, αλλά ιδιαίτερα από το 2000 και ακόμα περισσότερο από το 2010, μια εποχή με μεγάλες αλλαγές και ανακατατάξεις, γεωπολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, περιβαλλοντικές, τεχνολογικές κλπ., πολλά από τα θεωρούμενα ως περίπου δεδομένα της ζωής μας έχουν ανατραπεί. Αυτή είναι και η κυριότερη αιτία που βλέπουμε μια έκρηξη ανορθολογισμού, συνωμοσιολογίας και «επιστημονικού» λαϊκισμού, όπως συμβαίνει πάντοτε σε ανήσυχες εποχές στην ιστορία.
Έχουν, συνεπώς, παρουσιασθεί, διαδοθεί και αναπαραχθεί, ιδιαίτερα λόγω της παγκοσμιοποίησης της πληροφορίας από το Διαδίκτυο, αναρίθμητες περιπτώσεις παρα-επιστημονικών θεωριών, με πολλά στοιχεία λαϊκισμού.
Ίσως τελικά, παραφράζοντας την Χάνα Άρεντ , να μπορούμε να ισχυριστούμε ότι «ο λαϊκισμός δύναται να κατακυριεύσει τα πάντα, γιατί διασπείρεται σαν μύκητας… Εδώ έγκειται η ρηχότητά του»!!!
ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Εδώ τίθεται και το ερώτημα, μήπως πολλά από αυτά αφορούν μάλλον την πίστη και τη θρησκεία, παρά την επιστήμη;
Είναι σαφές ότι αρκετές από τις θεωρίες και τις προσεγγίσεις που προαναφέρθηκαν, περιέχουν και στοιχεία πίστης. Τα περισσότερα από αυτά όμως, δεν αφορούν καθαρά την πίστη, με την αποκλειστικά πνευματική της διάσταση. Γι’ αυτό και τοποθετούνται σε επίπεδο παρα-επιστημονικού λαϊκισμού.
Δεν θεωρούμε ούτε δόκιμο, ούτε επιτρεπτό, να συγκρίνουμε η να αντιπαραβάλλουμε την επιστήμη με την πνευματική ή θρησκευτική πίστη. Η επιστήμη ασχολείται με τη δομή και λειτουργία της Φύσης και των φαινομένων που σχετίζονται με τη φυσική ζωή. Η πίστη, από την άλλη, αφορά την αλήθεια του θεού ή του θείου (όπως πιστεύει κάποιος σε αυτά, όπως τα αντιλαμβάνεται), καθώς και το πνευματικό νόημα της ζωής. Η επιστήμη χρησιμοποιεί τη λογική και τον εμπειρισμό και η πίστη στηρίζεται στην αποκάλυψη που μπορεί να προσφέρει στο άτομο η ύπαρξη του υπερφυσικού, χωρίς να ψάχνει για αποδείξεις. Το πρόβλημα δημιουργείται μόνον όταν παραβιάζονται τα όρια, όταν δηλαδή η θρησκεία μπαίνει σε χωράφια γνωσιολογικά και η επιστήμη αντίστοιχα σε χωράφια μεταφυσικά.
ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΕΠΙΣΤΗΜΗ
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη διάκριση μεταξύ παρα-επιστήμης και επιστήμης, ας δούμε πώς θα ορίζαμε την τελευταία, στην ευρύτερη της διάσταση, στην οποία περιλαμβάνονται όλες οι μορφές (disciplines) της, ανεξάρτητα από τη διάκρισή τους σε «sciences» και «arts» . Με απλούστερο τρόπο, θα ορίζαμε ως επιστήμες, όλους αυτούς τους τομείς οργανωμένης γνώσης και έρευνας που μας βοηθούν να καταλάβουμε το φυσικό κόσμο. Η επιστημονική γνώση αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα: της προσέγγισης της πραγματικότητας βάσει ενός μοντέλου, της ανάλυσης του μοντέλου και της επαλήθευσης της πιστότητας του, (με μόνη διαφορά ότι δεν μπορούμε να καλύψουμε πάντα, στο ίδιο επίπεδο και σε όλους τους τομείς την ελεγξιμότητα αυτής της επαλήθευσης).
Η επιστήμη βασίζεται στην τεκμηριωμένη αμφισβήτηση και το διάλογο. Όταν αλλάζουν τα ευρήματα, η επιστήμη από τη φύση της υποχρεούται να αλλάξει και τα συμπεράσματα. Η επιστημονική ανταλλαγή απόψεων και ευρημάτων και η υγιής αντιπαράθεση, πρέπει φυσικά να γίνεται στο πλαίσιο του επιστημονικού χώρου (επιστημονικές επιτροπές, δημοσιεύσεις, συνέδρια κλπ.).
Είναι γνωστή η διαφορά μεταξύ του Καρλ Πόππερ και του Τόμαν Κουν, σχετικά με την φύση της επιστήμης . Σύμφωνα με την άποψη περί «διαψευσιμότητας» του Πόππερ, οι επιστημονικές θεωρίες είναι αυτές που μπορούν να διαψευστούν με την εμπειρία. Αντίθετα, ο Τόμας Κουν εκφράζει μια πιο σχετικιστική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία οι περισσότερες επιστημονικές θεωρίες επιβιώνουν πλήθους αντικρουόμενων εμπειρικών παρατηρήσεων. Και αυτό σημαίνει ότι η μετάβαση από ένα θεωρητικό πλαίσιο-υπόδειγμα (paradigm) σε ένα άλλο, μπορεί να έλθει, πέραν από αντικειμενικά νέα δεδομένα, ανεξάρτητα από αξιώματα και επιστημονικές προσεγγίσεις. Ένα τέτοιο παράδειγμα αφορά την περίπτωση του Γαλιλαίου, που παραλίγο να χάσει τη ζωή του, υποστηρίζοντας ένα νέο υπόδειγμα (η γη κινείται γύρω από τον ήλιο και όχι ο ήλιος γύρω από τη γη).
Σύμφωνα με το φιλοσοφικό ρεύμα του «φαλιμπιλισμού» (fallibilism) , είναι αδύνατον να πετύχουμε την απόλυτη εμπειρική γνώση, διότι τα δεδομένα που την απαρτίζουν δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν σε απόλυτο βαθμό, καθώς υπάρχει η πιθανότητα να διαψευστούν, να αλλάξουν ή να συμπληρωθούν στο μέλλον. Ο βάσανος της «αμφιβολίας» εξάλλου, αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η επιστήμη από τους αρχαίους Έλληνες.
Στον αντίποδα του «φαλιμπιλισμού», τοποθετείται η προσέγγιση του «επιστημονισμού» (scientism) , σύμφωνα με την οποία η «μαθηματικά» διατυπωμένη επιστημονική γνώση είναι περισσότερο αξιόπιστη από άλλες μορφές γνώσης.
Σήμερα δεν μπορούμε να πορευθούμε με υγιή και δημιουργικό τρόπο σε επιστημονικό επίπεδο, αν δεν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι η επιστήμη επιβάλλεται μεν να στηρίζεται στον εμπειρισμό, επιβάλλεται όμως παράλληλα να είναι ανοιχτή σε τομείς που δεν επιδέχονται πλήρη μοντελοποίηση, όπως τα κοινωνικά φαινόμενα η ο ανθρώπινος παράγοντας.
Ο «ΙΔΙΟΤΥΠΟΣ» ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ
Ένας επίσης «ιδιότυπος» τομέας του παρα-επιστημονικού λαϊκισμού, έχει κατεξοχήν ιδεολογικό χαρακτήρα και ασχολείται με πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά φαινόμενα. Αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην Αμερική, από το χώρο της Αμερικάνικης Αριστεράς, με μεγάλη απήχηση όχι μόνον στο ιδεολογικό της ακροατήριο, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, ανεξάρτητα από διαφορετικές ιδεολογικές τοποθετήσεις.
Θέματα με τα οποία ασχολείται, αφορούν συνήθως τομείς της σύγχρονης κοινωνίας και του παγκόσμιου καπιταλισμού, όπως π.χ. η Παγκοσμιοποίηση, ο Καταναλωτισμός, η Ελεύθερη Αγορά, οι Πολυεθνικοί Κολοσσοί, η Ανισότητα, η Φτώχεια, το Προσφυγικό και Μεταναστευτικό, το Περιβάλλον, η Κλιματική Αλλαγή, το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, τα Κοινωνικά Δικαιώματα, οι Διακρίσεις, ο Αυταρχισμός, ο Ρατσισμός. κλπ.
Πολλά έργα της «στρατευμένης» διανόησης, αποσκοπούν κυρίως στο να στηρίξουν και να ενισχύσουν θέσεις και απόψεις, που εδράζονται σε συγκεκριμένη ιδεολογική βάση.
Κάποιοι από τους εκπροσώπους αυτών των ρευμάτων ακολουθούν τη βάσανο της επιστημονικής μεθοδολογίας, οπότε τα χαρακτηρίζουμε ως επιστημονικά, όπως:
Ο παγκοσμίου φήμης της γλωσσολόγος, γνωστικός επιστήμονας και ακτιβιστής Νόαμ Τσόμσκι , (ο οποίος σημειωτέον έχει ταχθεί εναντίον της συνωμοσιολογίας, καθώς υποστηρίζει ότι αποτελεί παράγοντα αποπροσανατολισμού των ανθρώπων από το να προσπαθούν να βελτιώσουν την πολιτική σε θεσμικό επίπεδο) η οι φιλόσοφοι Σλάβοϊ Ζίζεκ , γνωστός τις ανατρεπτικές του θέσεις και Τζόρτζιο Αγκαμπέν , γνωστός για αντίθεση του στους περιορισμούς ατομικών ελευθεριών λόγω του Covid-19, που εκφράζουν τις θέσεις τους εντός επιστημονικού πλαισίου.
Συνεπώς το μόνον που θα μπορούσε να συζητηθεί, είναι αν το έργο τους περιλαμβάνει στοιχεία επιστημονικού λαϊκισμού η όχι.
Κάποια άλλοι όμως αρκούνται στη χαρισματική, ίσως και ευρηματική γραφή τους, χωρίς όμως να ακολουθούν την επιστημονική μεθοδολογία, οπότε και τα χαρακτηρίζουμε ως παρα-επιστημονικά.
Καταναλωτική κουλτούρα (No Logo), Νεοφιλελευθερισμός (Δόγμα του Σοκ), Φράχτες και Παράθυρα (ΔΝΤ), Αυτό αλλάζει τα πάντα (Κλιματική Αλλαγή), είναι τα θέματα που αναλύονται στα βιβλία best-sellers της Ναόμι Κλάιν , μιας πολύ δημοφιλούς και διάσημης συγγραφέως. Όταν επισκέφθηκε την Ελλάδα, σε συνέντευξή της στην τηλεόραση, ήταν εντυπωσιακή η αφέλεια και η απλοϊκότητα με την οποία παρουσίαζε πολύπλοκα και πολυπαραγοντικά θέματα. Διακρίναμε όμως στο λόγο της, αρκετά από τα ελκυστικά χαρακτηριστικά του λαϊκισμού, όπως τους κακούς που κινούν τα νήματα, την απλουστευτική ερμηνεία, τον καταγγελτικό λόγο και τις εύκολες λύσεις!
Γιατί όμως, ενώ όλα σχεδόν τα δεδομένα που παρατίθενται στα βιβλία της βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα, τα κατατάσσουμε στο χώρο του παρα-επιστημονικού λαϊκισμού;
Απλούστατα, γιατί η ερμηνεία των γεγονότων είναι ιδεολογικά προαποφασισμένη και τα συμπεράσματα χαρακτηρίζονται από μία απλουστευτική λογική, χωρίς μάλιστα να μπαίνουν ούτε στον ελάχιστο βάσανο της επιστημονικής μεθοδολογίας.
ΤΑ ΔΥΣΔΙΑΚΡΙΤΑ ΟΡΙΑ
Συχνά γίνονται δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα σε τι είναι επιστημονικό, ακόμη και εν δυνάμει επιστημονικό και σε ό,τι ανήκει στον παρα-επιστημονικό λαϊκισμό, ιδιαίτερα σε προσεγγίσεις, θεωρίες, μεθοδολογίες και τεχνικές, που δεν επιδιώκουν, ούτε ενδιαφέρονται να χαρακτηριστούν επιστημονικές, καθώς ο κύριος στόχος τους είναι να προσφέρουν την εμπειρία των δημιουργών τους η και κάποια συστηματική γνώση.
Αρκετές από αυτές απευθύνονται σε χώρους που αφορούν το επιχειρείν η τους οργανισμούς, όπως το μάρκετινγκ η το μάνατζεμεντ.
Υπάρχουν επίσης προσεγγίσεις που τοποθετούνται στον επονομαζόμενο χώρο της «ενσυνειδητότητας» (mindfulness) , που βασίζεται στη παράδοση της Ανατολής. Αυτές έχουν να κάνουν με εμβάθυνση της συνειδητότητας και βιωματικές διαδικασίες επίγνωσης, εστιάζοντας σε συναισθήματα, σκέψεις και στις αισθήσεις του σώματος, που έχουν εφαρμογή κυρίως σε θέματα που αφορούν την ευρύτερη ψυχική υγεία (κατάθλιψη, άγχος, εξαρτήσεις, ψυχικές διαταραχές κλπ.)
Υπάρχουν ακόμα προσεγγίσεις σχετικές με την πνευματικότητα, την ηθική και τις νευροεπιστήμες, που εκφράζονται από «πνευματικούς» (spiritual) δασκάλους, όπως ονομάζουν τους εαυτούς τους, όπως ο Εκχαρτ Τόλε ή ο Σαμ Χάρρις , συγγραφέας του βιβλίου με τον ενδεικτικό τίτλο «Οδηγός για Πνευματικότητα χωρίς Θρησκεία».
Βεβαίως, αρκετές θεωρίες, πρακτικές και τεχνικές που δεν επιδιώκουν να δοκιμασθούν με επιστημονική μεθοδολογία, κρίνονται ως «ύποπτες», να περιλαμβάνουν δηλαδή λαϊκίστικα χαρακτηριστικά, προσφέροντας με απλοϊκό τρόπο, «μαγικές» λύσεις.
Είναι όμως λάθος να υποτιμούμε τελείως την αξία ή και την χρησιμότητα όλων των μη δοκιμασμένων σύμφωνα με την επιστημονική μεθοδολογία, προσεγγίσεων.
Πρώτον, γιατί πιθανόν να μπορεί αρχικά να υποστηρίζουν λειτουργικά η συναισθηματικά κάποιους ανθρώπους σε μια δεδομένη δυσχερή συνθήκη, ίσως μάλιστα στη συνέχεια αποτελέσουν αφορμή και κίνητρο για ένα επόμενο επίπεδο γνώσης, το επιστημονικό.
Δεύτερον, γιατί κάποιες από αυτές, μπορεί να τους δοθεί η δυνατότητα να εξελιχθούν και να ενταχθούν στον κόσμο της επιστήμης.
Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΩΝ STARS
Ίρβιν Γιάλομ και Ουμπέρτο Έκο . Διάσημα ονόματα επιστημόνων, που έγιναν παγκόσμια γνωστοί πέραν της επιστημονικής κοινότητας και δημοφιλείς στο ευρύ κοινό, λόγω των best sellers βιβλίων τους που ανεξάρτητα αν εμπλουτίζονται από την επιστημονική τους γνώση, είναι όμως μυθιστορήματα.
Κάποιοι άλλοι επιστήμονες έχουν μεγάλη επιτυχία με τα best sellers βιβλία τους που χωρίς να ανήκουν στην κατηγορία των επιστημονικών συγγραμμάτων, έχουν ως αντικείμενο το επιστημονικό τους πεδίο, διευρύνοντας και ελκύοντας έτσι το αναγνωστικό κοινό που διψάει για γνώση σε τομείς που δεν έχει επαρκείς γνώσεις, όπως η ιστορία των επιστημών, η φυσική, η φιλοσοφία, ακόμα και σε πιο εξειδικευμένα θέματα.
Ένα τέτοιο παράδειγμα φορά τον φιλόσοφο Ρόλφ Ντομπέλλι , συγγραφέα του βιβλίου «Η Τέχνη της καθαρής σκέψης», που αφορά τις γνωστικές πλάνες.
Εκτός φυσικά από τον ελκυστικό και χαρισματικό τρόπο γραφής τους, κάποια άλλα βιβλία έγιναν best sellers από την ικανότητά των συγγραφέων τους να θέτουν ερωτήσεις η και να παρουσιάζουν μια νέα αντίληψη πάνω σε φλέγοντα θέματα, που απασχολούν όχι μόνον την επιστήμη αλλά και την παγκόσμια κοινή γνώμη.
Για την ψυχολογία, όπως ο Μπουκάι , με τις ιστορίες του… Για το παρόν και το μέλλον του καπιταλισμού, όπως οι Πικετύ (Το κεφάλαιο τον 21ο αιώνα) , η Ματσουκάτο (Το επιχειρηματικό κράτος) , η Ντυφλό (Γνώση εναντίον φτώχειας) , η Χέντερσον (Reimagining Capitalism on a world of fire) , ο Μιλάνοβιτς (Παγκόσμια Ανισότητα) ...
Την αδυναμία πρόβλεψης του μέλλοντος, με αφορμή τις χρηματοπιστωτικές κρίσεις, όπως ο Τάλεμπ (Ο μαύρος κύκνος) , καθώς και την ανάλυση του παράδοξου φαινομένου, καταξιωμένοι επιστήμονες και βασικοί παράγοντες σε κέντρα λήψης αποφάσεων παγκοσμίως να έχουν συχνά άγνοια για το τι συμβαίνει πραγματικά στον κόσμο, ανεξάρτητα αν είναι κορυφές στον τομέα εξειδίκευσής τους, όπως αναλύεται στο βιβλίο FACTFULNESS, των H. Rosling, D. Rosling και A. Ronnlund.
Την πολιτική και τις γεωπολιτικές εξελίξεις, όπως ο Γκίντενς (Ο τρίτος δρόμος) , ο παρεξηγημένος Φουκουγιάμα (Ταυτότητα) , ο Ατζέμογλου και ο Ρόμπινσον (Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη) , ο Ράνσιμαν (Πολιτική. Μια μικρή ιστορία) , η ο Τόμας Φρήντμαν (Το Λέξους και η ελιά) …
Ακόμα, την ιστορία, την κοινωνία, την βιολογία και την ανθρώπινη φύση, όπως ο Ντάιαμοντ ( Όπλα, μικρόβια και ατσάλι) , ο Ντόκινς (Το εγωιστικό γονίδιο) και ο Χρηστάκης (Προσχέδιο) …
Φυσικά, τα παραπάνω αποτελούν ένα πολύ μικρό και ενδεικτικό κατάλογο θεμάτων και συγγραφέων, που ερεθίζουν τόσο την περιέργεια, όσο και την ανάγκη μας και για πρόοδο αλλά και για ασφάλεια…
Μα πάνω από όλα, η μεγαλύτερη προσφορά τους είναι ότι καλύπτουν την ανάγκη των ανθρώπων για μάθηση μέσω της κατανόησης της επιστήμης!
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό επιστημόνων-συγγραφέων, όπως οι παραπάνω είναι ότι χάρη στην επιστημονική γνώση και το ταλέντο τους, καλύπτουν την ανάγκη για έναν παγκόσμιο διάλογο πάνω σε κυρίαρχα υπαρξιακά ερωτήματα του ανθρώπου, χωρίς μάλιστα συνήθως να πέφτουν στην παγίδα του λαϊκισμού, στην οποία μπορεί να σε παρασύρει ο πειρασμός ενός best seller.
Μέσω των best sellers βέβαια, κάποιοι από τους επιστήμονες συγγραφείς τους μεταμορφώνονται σε stars… Και η δημοσιότητα που έχει ένας star, μπορεί να τον παρασύρει σε απλοποιήσεις, ελαφρότητες ή υπερβολές, που έχουν πάντα τη δύναμη να τραβούν την προσοχή του μεγάλου κοινού.
Η παγίδα, συνεπώς, στην οποία εγκλωβίζεται ένας star–συγγραφέας best seller, έχει τρία χαρακτηριστικά.
Πρώτον, το σύνδρομο Κοέλιο , που συμβολίζεται από τη διάσημη φράση του: «Όταν θέλεις κάτι πολύ, το σύμπαν συνωμοτεί για να το πετύχεις». Δηλαδή, ακούμε αυτό που μας αρέσει να ακούμε! Γράφεις λοιπόν πράγματα που αρέσουν, γιατί τελικά ο περισσότερος κόσμος πιστεύει αυτά που θέλει να πιστέψει! Δεύτερον, την ενασχόληση με το μέλλον. Ο σπουδαίος ψυχολόγος Τζώρτζ Κέλλυ , είχε πει ότι ο βασικός προσανατολισμός του ανθρώπου, είναι το μέλλον. Άρα εξασφαλισμένη επιτυχία! Τρίτον, το πώς θα βοηθήσεις τον κόσμο να φτάσει στην ευδαιμονία, το κυνήγι της επιτυχίας και της ευτυχίας δηλαδή, που αποτελεί μια τεράστια βιομηχανία σήμερα. Και φυσικά, για όλους αυτούς τους λόγους, τα ΜΜΕ και το Διαδίκτυο θα σε λατρέψουν!
Τον πλούτον πολλοί εμίσησαν, την δόξαν ουδείς!
Ένας star διαθέτει όμως και τα δύο. Κι αν παγιδευτείς σε αυτό το δρόμο, ίσως αρχίσει να ξεθωριάζει η φιλοδοξία να καταχωρηθεί το έργο σου στις σελίδες της επιστήμης. Αλλά αν σήμερα είσαι ένας star, τι σημασία έχει αν αυτά που λες σήμερα, αύριο θα ξεχαστούν;
Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Μια από τις κύριες αιτίες της προόδου της επιστήμης, αποτέλεσε η εξειδίκευση και η εμβάθυνση σε έναν συγκεκριμένο τομέα. Αυτονόητο. Και λογικό.
Αυτό που φαίνεται να συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, καθώς η ίδια η πρόοδος της επιστήμης έφερε μεγάλες θετικές αλλαγές σε όλους τους τομείς της ζωής, την ίδια στιγμή αυτό το νέο ταχύτατα εξελισσόμενο σκηνικό, φαίνεται να απαιτεί πλέον, όχι μόνο εξειδίκευση, αλλά πολυπαραγοντική αντιμετώπιση. Αρχίζει να δημιουργείται σιγά-σιγά το φαινόμενο της πολύ-επιστήμης και των πολύ-επιστημόνων, με παράλληλη εκπαίδευση σε διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς.
Καθώς τα σημερινά θέματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, είναι περίπλοκα και αλληλοεπηρεαζόμενα, χρειάζεται συνεπώς και η συνεργασία μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών τομέων, που ο ένας θα προσθέτει στον άλλον.
Φαίνεται επίσης να αναπτύσσεται και μία άτυπη συνεργασία θετικών και ανθρωπιστικών επιστημών, καθώς επί παραδείγματι, μία τεχνολογική εφαρμογή μπορεί να έχει πλευρές που άπτονται κοινωνικών, ηθικών, βιολογικών, ή και περιβαλλοντικών θεμάτων, κοκ.
Ένας από τους λόγους της διάκρισης πολλών Ελλήνων φοιτητών ή επιστημόνων στο εξωτερικό, οφείλεται στο πνεύμα της «γενικής» παιδείας που προσφέρει το Ελληνικό Σχολείο. Το γεγονός αυτό επιτρέπει στους από την Ελλάδα προερχόμενους φοιτητές, ερευνητές ή και επιστημονικό προσωπικό, να διαθέτουν το πλεονέκτημα μιας ευρύτερης (αν και όχι πιο εξειδικευμένης) ακαδημαϊκής αντίληψης.
Σήμερα λοιπόν συναντούμε σε όλο και πιο μεγάλο βαθμό, φαινόμενα όπως:
Πρώτον, πολυεπιστήμονες, που έχουν εκπαιδεύονται παράλληλα σε διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς.
Δεύτερον, τη συνεργασία επιστημόνων με διαφορετική επιστημονική προέλευση και εξειδίκευση.
Τρίτον, την παγκοσμιοποίηση όλης αυτής της συνδυασμένης και σε αλληλεπίδραση γνώσης, χάρη στην απαραίτητη στη σημερινή εποχή συνεργασία και ανταλλαγή της πληροφορίας!
Με άλλα λόγια, φαίνεται να οδηγείται η επιστήμη προς μία νέα «homo universalis», αναγεννησιακή δηλαδή, ταυτότητα. Ίσως αυτό να σηματοδοτεί και την εκ νέου ανάδειξη της σημασίας των ανθρωπιστικών σπουδών, κάτι που οδηγεί προς ένα πιο ισορροπημένο και ολιστικό επιστημονικό «υπόδειγμα»!
Ο ΝΕΟΣ HOMO UNIVERSALIS
«Μόνο η πολυπλοκότητα μπορεί να δαμάσει την πολυπλοκότητα», είχε πει ο ψυχίατρος και πρωτοπόρος της κυβερνητικής Ρος Άσμπυ.
Αν και από τη δεκαετία του 1990 είχε αρχίσει να γίνεται ορατό το φαινόμενο των πολυεπιστημόνων, σήμερα περισσότερο από ποτέ, παρατηρούμε επιστήμονες που θέτοντας σημαντικούς προβληματισμούς, ανοίγουν νέους δρόμους πέραν του τομέα εξειδίκευσης τους, γι’ αυτό και δικαιούνται να τους αποκαλούμε «νέους αναγεννησιακούς ανθρώπους», νέους «homo universalis». Τέσσερα φαίνεται ότι είναι τα χαρακτηριστικά των νέων homo universalis: Πρώτον, υπερβαίνουν τα όρια της επιστημονικής εξειδίκευσής τους κάνοντας διάλογο με άλλους τομείς εξειδίκευσης.
Δεύτερον, θέτουν ερωτήματα και αναζητούν λύσεις σε ένα πλαίσιο διαλόγου των θετικών με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, καθώς το θέμα της ηθικής και της υπαρξιακής διάστασης των πραγμάτων αναδεικνύεται ως καθοριστικός παράγοντας τόσο για την επιστήμη, όσο και για την κοινωνία.
Τρίτον, οι περισσότεροι από αυτούς, όπως επί παραδείγματι, ο πολύ νέος, αλλά ήδη πολυσυζητημένος ιστορικός Ρούντγκερ Μπρέγκμαν , ο Τζον Χιγκς , επίσης ιστορικός που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τις υποκουλτούρες, ή ο καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών Νικόλας Χρηστάκης, συν-διευθυντής του Ινστιτούτου για την Επιστήμη δικτύων του Πανεπιστημίου του Γέιλ, προβάλλουν μία μάλλον αισιόδοξη πλευρά των ανθρώπινων κοινωνιών, με κοινό χαρακτηριστικό ότι ο άνθρωπος και οι κοινωνίες τείνουν να δημιουργούν μάλλον «καλές» παρά «κακές» κοινωνίες.
Τέταρτον, φαίνεται να αναδεικνύεται περισσότερο η σημασία της ηθικής διάστασης των επιστημών. Ο διεθνώς αναγνωρισμένος στον τομέα των πληροφοριακών συστημάτων Ιωσήφ Σηφάκης έχει πει ότι «η γνώση στις πολλαπλές μορφές της, μας δίνει τα εφόδια να βλέπουμε με τέτοιο τρόπο τον κόσμο , ώστε να έχουμε ως γνώμονα το να πράττουμε σωστά ως άτομα και ως πολίτες».
Η ανθρωπιστική διάσταση γίνεται ορατή πλέον όσον αφορά την τεχνολογία που αναπτύσσεται με την 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Ο νέος homo universalis θέτει ερωτήματα και προσπαθεί να βρει δικλείδες ασφαλείας για το μέλλον αυτού του «νέου μας γενναίου κόσμου», όπως η βιοηθική ή η ηθική της τεχνητής νοημοσύνης!
Ας σκεφθούμε ότι ο άνθρωπος, κατά την ιστορική του εξέλιξη και στην ανάγκη του για επιβίωση, με βάση την περιέργεια και τη φαντασία του ανάπτυξε συνθετικές παράλληλα με αναλυτικές ικανότητες, άρα δημιούργησε ερμηνευτικά εργαλεία, κριτική σκέψη δηλαδή, για να αποκωδικοποιεί τα φυσικά φαινόμενα.
Σήμερα που η γνώση είναι διαθέσιμη όσο ποτέ, παρατηρούμε με ανησυχία, πρώτον ότι το ισχυρότερο κίνητρο για την ανάπτυξή της είναι κυρίως η οικονομική της αποδοτικότητα και δεύτερον ότι η εκπαιδευτική διαδικασία δεν ενισχύει πλέον επαρκώς την ανάπτυξη της περιέργειας και της φαντασίας.
Γι’ αυτό, μήπως έφτασε πλέον η στιγμή να επανα-ανακαλύψουμε την αρετή της Αριστοτελικής μεσότητας και να προβληματισθούμε αν πράγματι
(σύμφωνα πάλι με το πνεύμα του Αριστοτέλη), «το όλον είναι μεγαλύτερο από τα μέρη που το απαρτίζουν»;
Δεν αρκεί δηλαδή μόνον η επιστημονική γνώση, αλλά επιβάλλεται και η εγρήγορση της επιστημονικής ευθύνης.
Η πολυπλοκότητα της σημερινής εποχής απαιτεί συνεπώς:
Πρώτον, την προσέγγιση της αλήθειας με τα εργαλεία του ορθού λόγου.
Δεύτερον, την αντίσταση τόσο στην «εύκολη», όσο και στη «μαγική» σκέψη.
Τρίτον, το θάρρος για να αντιπαρατεθεί η συγκροτημένη κριτική σκέψη απέναντι στους stars του ανορθολογισμού.
Τέταρτον, τη συμπερίληψη της ανθρωπιστικής διάστασης, ώστε να δοθεί ένα νέο νόημα στο σημερινό κατακερματισμένο κόσμο.
Πέμπτον, ενσυναίσθηση από πλευράς των επιστημόνων (ως εκφραστών του ορθολογισμού), προς εκείνους τους ανθρώπους που γοητεύονται από τον ανορθολογισμό και τον παρα-επιστημονικό λαϊκισμό. Αυτό σημαίνει στην πράξη: Κατανόηση για τις αγωνίες, τους φόβους και τις ανασφάλειες τους. Σοβαρή και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία, χωρίς υποτίμηση και απαξίωση. Μια ηθική πυξίδα τέλος, που βασίζεται σε ένα ζωντανό παράδειγμα συνέπειας στη επιστημονική δεοντολογία και στις κοινές ανθρώπινες αξίες!
Μόνον έτσι θα αποκατασταθεί η διαρραγείσα σχέση και ο σεβασμός προς τους πραγματικούς επιστήμονες που μοχθούν, μελετώντας, ερευνώντας, ξενυχτώντας, με το μέρος εκείνο της κοινωνίας που ζει σε ένα ανασφαλές περιβάλλον και αισθάνεται ότι πατάει σε ασταθές έδαφος!
«Η ανθρώπινη λογική δεν μπορεί να σχεδιάσει σκόπιμα το μέλλον της. Η πρόοδός της συνίσταται στο να βρίσκει πού έχει κάνει λάθος», έχει πει ο Φρίντριχ Χάγιεκ.
Ίσως γι’ αυτό και ο φυσικός Λέοναρντ Μλοντίνοφ κλείνει το βιβλίο του «Μικρή Ιστορία Γνώσης» με τη φράση: «Θα μάθουμε άραγε κάποτε μια ενοποιημένη θεωρία των δυνάμεων της φύσης, απαλλαγμένη από “αστάθμητους παράγοντες”; Από όλους τους λόγους για τους οποίους θα ήθελα να ζήσω αιώνια, το να έχω απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι στις υψηλότερες προτεραιότητές μου. Μάλλον είναι αυτό που με καθιστά επιστήμονα!»
*Σύμβουλος Επιχειρήσεων και συγγραφέας
