των Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη και Μαριάννας Εσκαντάρ*
Οι αριθμοί είναι παντού και έχουν αποκτήσει εξουσία (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Από τη δημοκρατία στην αλγοριθμοκρατία, Ναυτεμπορική, Δευτέρα 23 Οκτωμβρίου 2017). Όλο και περισσότερο ο λόγος να μην τους πάρουμε για την «πραγματικότητα» και να κατανοήσουμε ότι υποστηρίζονται από ένα έργο κατηγοριοποίησης, συλλογής δεδομένων, χρήσης μαθηματικών εργαλείων, κλπ.
Στο άρθρο αυτό γίνεται αναφορά στο πρόσφατο βιβλίο των Anais Henneguelle και Arthur Jatteau «Sociologie de la quantification, Collection Reperes, no 762, 03/06/2021, σελ 128.
Θεωρείται το μαύρο κουτί που οι συγγραφείς προτείνουν να ανοίξουν, αντλώντας από τα πολλά έργα των κοινωνικών επιστημών που είναι αφιερωμένα στις ποσοτικές μεθόδους. Περιγράφουν εν συντομία την ιστορία της στατιστικής πριν εξετάσουν την κατασκευή ορισμένων δεικτών, όπως το ΑΕΠ, ο πληθωρισμός ή το ποσοστό ανεργίας, προκειμένου να δείξουν όλες τις επιλογές που τους διέπουν.
Οι αριθμοί, ορόσημα του κοινωνικού κόσμου
Από που προέρχονται οι στατιστικές και πώς σχεδιάζονται, είτε πρόκειται για στοιχεία ανεργίας, στοιχεία εγκληματικότητας ή το ΑΕΠ; Η ποσοτικοποίηση χρησιμεύει για τη μέτρηση της κοινωνικής πραγματικότητας ή, κυρίως συμβάλλει στην κατασκευή της; Πώς χρησιμοποιούνται οι στατιστικές για την προώθηση της δημόσιας δράσης; Ποιές είναι οι κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις των αριθμών; Αυτές οι ερωτήσεις φαίνονται αναπόφευκτες για όποιον ενδιαφέρεται για τις κοινωνικές επιστήμες, είτε είναι φοιτητής/τρια, διδάσκων/σα, είτε ερευνητής/ρια, αλλά και για κάθε πολίτη που επιθυμεί να κατανοήσει καλύτερα την πολιτική δύναμη των αριθμών. Για να απαντήσει σε αυτό, το εγχειρίδιο διερευνά τη γέννηση των στατιστικών, περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο είναι κοινωνικά κατασκευασμένες, αποκρυπτογραφεί τους κύριους δείκτες που χρησιμοποιούνται στον οικονομικό και κοινωνικό κόσμο και αναλύει τη δύναμη των αριθμών μέσω της «διακυβέρνησής» τους.
Κοινωνιολογία της ποσοτικοποίησης
Οι αριθμοί, οι στατιστικές και οι δείκτες όλων των ειδών κατέχουν σήμερα μια κυρίαρχη θέση στην κοινωνία τουλάχιστον με δύο τρόπους. Από τη μια πλευρά, αντανακλούν το περιβάλλον μας: παρέχουν γνώσεις για την εξωτερική θερμοκρασία, για τον παγκόσμιο πληθυσμό, για το επίπεδο μάθησης ενός μαθητή, για την κατανάλωση και αποταμίευση ενός λαού, κ.ά. Από την άλλη πλευρά, έχουν επίδραση στην οργάνωση των επιχειρήσεων, πωλήσεις, απόδοση της εταιρείας ώστε να προσελκύσει νέους επενδυτές, το δημόσιο έλλειμα μιας χώρας μπορεί να έχει αναδρομική επίδραση στο επιτόκιο των δανείων στα οποία έχει πρόσβαση, κ.ά. Υπό αυτή την έννοια, η ποσοτικοποίηση κατασκευάζει και μεταμορφώνει τον κοινωνικό κόσμο.
Ο αριθμός είναι παραστατικός: δημιουργεί γεγονότα από την ίδια την ύπαρξή του. Αυτό το χαρακτηριστικό έχει αποκτήσει δυναμική τις τελευταίες δεκαετίες για διάφορους λόγους. Από τη μια πλευρά, η πρόσβαση σε κρυπτογραφημένα δεδομένα γίνεται ευκολότερη, τόσο με τις νέες τεχνολογίες επεξεργασίας πληροφοριών όσο και με προσφυγή σε big data, δηλαδή σε τεράστιες βάσεις δεδομένων. Έτσι, τα μέσα ποσοτικοποίησης πολλαπλασιάζονται, είτε πρόκειται για κατατάξεις, βαθμολογίες, μετρήσεις επιδόσεων, υπολογισμός ρίσκων ή ακόμη ψηφιακά δεδομένα σχετικά με τις καταναλωτικές συνήθειες μας (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, Πολυκριτήρια μεθοδολογία για την ανάλυση αποφάσεων σε επιχειρήσεις και οργανισμούς, Ναυτεμπορική, Σάββατο 27 Μαρτίου 2021, Κ. Ζοπουνίδης, Τεχνητή νοημοσύνη και εξελίξεις στην καθημερινότητα, Ναυτεμπορική, Πέμπτη 25 Ιανουαρίου 2018). Από την άλλη πλευρά, η ποσοτικοποίηση κατέχει μια σπουδαία θέση στις νεοφιλελεύθερες κοινωνίες. Πράγματι, αυτές χαρακτηρίζονται από μια αυξανόμενη ανάγκη, είτε είναι επιχειρήσεις, διοικητικές αρχές, κράτη να αναφέρουν τις θέσεις τους και τις δράσεις τους, μέσω στατιστικών δεικτών. Είναι δυνατόν να βρεθούν παραδείγματα πράξεων ποσοτικοποίησης ακόμη και στους τομείς τους πιο απρόβλεπτους. Στο διεθνές δίκαιο με την κατασκευή δείκτη ανθρώπινων δικαιωμάτων, δείκτη μέτρησης της ποιότητας της δημοκρατίας (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, Δείκτης μέτρησης της ποιότητας της δημοκρατίας, Ναυτεμπορική, Δευτέρα 1 Μαρτίου 2021), ή ακόμη με τη μέτρηση της νοημοσύνης με την εξέχουσα θέση που καταλαμβάνεται από την πνευματική ιδιοκτησία.
Πώς ορίζεται ο όρος ποσοτικοποίηση; Ο ποσοτικός προσδιορισμός δεν είναι το σύνολο των αριθμών ή των ψηφίων ούτε οι μαθηματικοί τύποι. Ούτε είναι η πράξη της μέτρησης, της απαρίθμησης ή του καθορισμού μιας τιμής. Η ποσοτικοποίηση, δηλαδή η ενέργεια να ποσοτικοποιείς, αντιστοιχεί σε μια κοινωνική διαδικασία της έκφρασης της πραγματικότητας με αριθμούς: ο όρος «ποσοτικοποίηση» περιλαμβάνει όλα τα στάδια (κατηγοριοποίηση, συλλογή δεδομένων, μαθηματικές τεχνικές, ... ) που στοχεύουν σε έναν αριθμό από μια φυσική ή κοινωνική πραγματικότητα, δηλαδή να του αποδώσουμε ένα μετρήσιμο μέγεθος. Συνδέεται θετικά με τη μέτρηση σε όρους προτιμήσεων, όπου η ποσοτικοποίηση επιτρέπει τη σύγκριση κοινωνικών πραγματικοτήτων, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να μετρηθούν με μια κοινή μέτρηση. Η ποσοτικοποίηση έχει συχνά άμεσο ή έμμεσο στόχο τη σύγκριση. Με τον όρο «κοινωνιολογία της ποσοτικοποίησης», εννοούμε με την ευρεία έννοια τη μελέτη των κοινωνικών δραστηριοτήτων κατασκευής, επεξεργασίας και χρησιμοποίησης αριθμών (όποιοι και αν είναι αυτοί). Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να συγχέεται με την ποσοτική κοινωνιολογία, δηλαδή τη χρησιμοποίηση ποσοτικών μεθόδων στις κοινωνικές επιστήμες, ούτε την επεξεργασία στατιστικών δεδομένων, ούτε τη χρήση ερωτηματολογίων στην κοινωνιολογία.
Συμπερασματικά, η ποσοτικοποίηση επιλέγει πάντα τί να μετράει και πώς να το μετράει, οι αριθμοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου για να προσανατoλίσουν τις συμπεριφορές και να «φέρουν» τη γνώση που αναδύεται.
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France και Υποψήφια Δρ., Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης
